Hương Cần, một danh xưng giản dị, mộc mạc, lành như đất, hiền như người làng Hương Cần, quê mạ tôi.

.

Hương Cần, thuộc xã Hương Toàn, huyện Hương Trà, tỉnh Thừa Thiên–Huế. Làng nằm bên sông Bồ cách thành phố Huế khoảng 8 cây số về hướng Bắc.

Hồi tôi còn nhỏ Hương Cần và tôi có chút nhớ mà về chiều tôi vẫn nhớ hoài. Số là hồi đó nghe người lớn nói quít Hương Cần là loại "quít giấy" làm tôi cứ nâng niu, mò mẫm trái quít tìm hoài vẫn không thấy "giấy" đâu hết. Hỏi thì mạ tôi giải thích "Gọi quít giấy là vì vỏ quít mỏng như giấy" tôi mới vỡ lẽ.

Về sau tìm hiểu thêm thì tôi được biết quít giấy Hương Cần nổi tiếng dược trồng trên đất phù sa sông Bồ. Quít giấy Hương Cần có đặc điểm khác với các loại quít khác là khi chín trái có màu vàng cam, ở phần cuống thì màu xanh lá cây. Vỏ xốp mỏng như giấy rất dễ lột vỏ, có mùi thơm đặc biệt, múi quít màu hồng nhạt dễ tách ra từng múi, vị ngọt và thanh.

Đây là một trong những giống quít ngọt được ưa chuộng nhất nước không những vì mùi vị thanh tao của nó mà còn vì câu chuyện lịch sử phía sau nó.

Chuyện ngày xưa kể lại rằng, ngày xưa có một vị vua nhà Nguyễn vi hành ghé thăm làng Hương Cần, người dân mang quít tiến vua. Nhà vua sửng sốt ngay từ lần thử đầu tiên vì mùi vị của của nó và ban thưởng cho dân làng vì đã phát hiện và bảo tồn giống cây quý. Kể từ đó về sau, hằng năm đến mùa quít, dân làng mở hội tuyển chọn những trái qut ngon nhất để tiến vua. Từ đó, tiếng thơm của Quít giấy Hương Cần ngày càng vang xa cho đến ngày nay. Sinh thời Nguyễn Du và Tùng Thiện Vương đều làm thơ ca tụng.

Bài thơ "Tống Nhân" trong tập Nam Trung Tạp Ngâm của nhà thơ Nguyễn Du được Quách Tấn dịch, như sau:

Tống Nhân

Hương Cần quan đạo liễu thanh thanh

Giang Bắc, Giang Nam vô hạn tình

Thượng uyển oanh kiều đa đố sắc

Cố hương thuần lão thượng cam khanh

Triều đình hữu đạo thành quân hiếu

Trúc thạch đa tàm phụ nhĩ minh

Trù trướng thâm tiêu cô đối ảnh

Mãn sàng trệ vũ bất kham thinh Tiễn bạn

Hương Cần đường liễu dập dờn xanh

Bến Bắc, bờ Nam vô hạn tình

Oanh trẻ vườn vua ganh nét đẹp

Thuần già quê cũ ngọt ngon canh

Trân cam mừng bác thân lo vẹn

Trúc thạch cười tôi nguyện chẳng thành

Thưởng thức giường khuya nương bóng lẻ

Chẳng kham mưa gió sụt sùi canh.

Bài thơ về trái quýt ở Hương Cần của nhà thơ Tùng Thiện Vương Miên Thẩm trong Thương Sơn thi tập như sau:

Quất chi từ

(Đồng chư công phú)

Ngũ nguyệt thanh thanh thập nguyệt hoàng,

Kỷ trùng phong vũ kỷ trùng sương.

Cam tâm phẫu tự tình nhân thủ,

Yêu thức nông gia triệt cốt hương.

Lời trái quýt

Tháng năm xanh tháng mười vàng,

Trải bao mưa gió trải bao sương.

Lòng mong được tự người yêu bóc,

Để biết mình thơm ngát tận xương.

Huế là đất "trời hành cơn lụt mỗi năm" rứa mà đâu đâu trên mảnh đất miền Trung eo hẹp của Huế đều được dân gian truyền tụng:

Quýt giấy Hương Cần

Cam đường Mỹ Lợi

Vải trạng cung Diên

Nhãn lồng Phụng Tiên

Đào tiên Thế Miếu

Thanh trà Nguyệt Biều

Dâu da rừng Truồi

Hột sen hồ Tịnh.

Nói về quít Hương Cần có lần o Hương ở Huế tâm tình dễ thương như ri: "Quít Hương Cần nhớ xưa ngoại có trồng mấy cây gần ngõ vô nhà. Đi ngang qua nó thơm chi lạ. Thơm mùi hoa, mùi lá. Còn H cứ hái quả cất trong túi áo chơi một chặp lại lấy ra đưa lên mũi hít hà như sợ mùi thơm của nó sẽ bay đi mất. Nhớ hoài. H nhớ cây cao như cây chanh nhưng tán ko xòe ra mà vươn lên cao hơn và lá xanh dày hơn. Hái lá vò trong tay thơm cả ngày. Gai cứng hơn gai chanh".

Khí hậu nước Việt Nam thường nồng nã, nắng ấm quanh năm rất thích hơp với loại quít giấy. Nhất là được người làng trồng trên đất phù sa sông Bồ. Nói về cây lá và mùa màng Quỳnh Nga có thơ rất hay:

Trên những chiếc lá xanh

Mùa lửa cháy

Tôi nghe mùi diệp lục thở

Trên tay em

Mùa hạ đương về!

Còn tôi, tôi nay vẫn quyến luyến mãi làng Hương Cần quê mạ tôi và trái quít giấy đã xa tôi ròng rã ngót 63 năm trời. Năm nay tôi 78 tuổi, dù rứa mùi của quít giấy Hương Cần vẫn thơm mãi trong hồn tôi.