Là bạn đồng tâm vớí Sơn Nam về mặt chơi cây cảnh (kiểng) và non bộ, tôi hơi tức mình khi đọc thấy phó đề của tập bản thảo của quyển sách này: “Bàn về thói chơi kiểng”. Người ta nói thói xấu, chớ không ai nói thói tốt bao giờ. Dám viết một quyển sách về một thú tiêu khiển, mà lại xem lối tiêu khiển ấy là thói xấu hay tao? Tôi càng tức mình hơn khi lại đọc thấy trong bản thảo: “Kiểng và non bộ tạo ra những ông lão yếm thế, quên tất cả thế sự”.

Cả hai đứa chúng tôi, đều không đứa nào yếm thế hết. Nếu Sơn Nam chơi kiểng và non bộ bất đắc dĩ nên không yểm thế, thì tôi chơi hai thứ ấy vì thích chơi thật sự, sao cũng không quên thế sự?

Nhưng đọc kỹ lại những gì Sơn Nam viết về kiểng và non bộ, tôi an lòng lại được ngay: Sơn Nam chỉ suy luận như vậy chớ lòng Sơn Nam vẫn thích hai trò chơi ấy. Có những suy luận đi một đàng mà cảm tình thì đi một ngã. Y như những kẻ rượu chè họ bảo rằng họ bê tha chỉ vì cần một chỗ trú ẩn cho tâm hồn để quên thói đời đen bạc; nhưng sao họ lại không trú ẩn nơi khác, chẳng hạn, trú ẩn chốn ‘‘đổ bác môn trung”; thế thì có phải chăng là sự miễn cưỡng, mặc dầu là miễn cưỡng, vẫn do sở thích của ta xô ta vào miễn cưỡng ấy?

Sơn Nam là một tâm hồn lạc lõng trong thế giới buyn-đinh và Mercedes, trong thế giới triết hiện sinh, tranh trừu tượng và nhạc tuýt. Nhưng đó là một tâm hồn đẹp không biết bao nhiêu, đẹp cái vẻ đẹp của lọ sứ Cảnh Đức Trấn ở Giang Tây, có khác lọ hoa Ý Đại Lợi ngày nay, và ít được người đời thưởng thức hơn là họ đã thưởng thức một tiểu thuyết gia chuyên viết chuyện tình chẳng hạn, nhưng phải nhìn nhận rằng cái đẹp Sơn Nam “bất hủ”.

Cho rằng chơi kiểng và non bộ là “thói”, cho rằng kiểng và non hộ làm cho con người yếm thế mà Sơn Nam vẫn chơi cho đến cái mức vượt lên khỏi kỹ thuật chơi, vượt lên khỏi cả nghệ thuật chơi nữa, để đi đến những ý nghĩ sâu về trò chơi thì hẳn cái sự miễn cưỡng của Sơn Nam không phải là miễn cưỡng thật sự, chỉ tại anh tưởng thế mà thôi, tưởng thế vì một nhơn sinh quan nào đó đã tạo cho anh một lối suy luận như vậy, có thế mới ổn thỏa với chính ý thức của anh, nhưng tấm lòng của anh thì khác.

Khi con người làm gì mà vượt lên khỏi phạm vi kỹ thuật là đã làm cái ấy với cả tấm lòng rồi.

Mà có lẽ nhờ vậy mà Sơn Nam mới nghĩ được nhiều và nghĩ được sâu vì “thói” chơi kiểng và non bộ. Những ý nghĩ của Sơn Nam, nếu nói rằng đó là triết, thiên hạ sẽ cho rằng ta quá suy tôn Sơn Nam, vì theo phần đông thì tư tưởng phải thành hệ thống kìa, nó mới xứng danh là triết. Nhưng ta có bị bắt buộc phải quan niệm theo số đông đâu? Sơn Nam đã triết lý hẳn hòi về chơi kiểng và chơi non bộ đây, những ý nghĩ của Sơn Nam rất triết, mà là triết sáng tạo đấy, chớ không phải là triết vay mượn đâu. Vay mượn triết trong câu chuyện là phổ thông, là khoe chữ. Sơn Nam sáng tác. Triết của Sơn Nam có thấp hơn triết của Heidegger, của Kierkegaard bao nhiêu bực đi nữa, ta cũng thích thú mà nghe thấy cái gì mới được bày ra, chớ không phải những cái nhơi đi nhơi lại của người khác.

Vậy, mặc dầu có vài lời lẽ phủ nhận tánh cách lành mạnh của trò chơi kiểng và non bộ Sơn Nam đã chơi kiểng và non bộ “hết mình”. Và đã viết sách. Có thế chớ. Tại sao có sách đá banh, sách chơi cờ tướng, sách dạy đánh phấn sách dạy viết thư tình mà không có sách về thú chơi kiểng và non bộ? Trong một bài tùy bút về một cái chợ văn mắc mưa kia, Sơn Nam viết rằng tùng bá nằm chung lau sậy, ví von sách giá trị với sách nhảm, một hình ảnh tuyệt đẹp, sự so sánh ấy khiến tôi nhớ đến số phận của cây tùng mà tôi vuốt ve hôm nay, nó sẽ nằm chung với sách dạy nuôi gà, và tệ hơn nữa, sách dạy về các cơ quan sinh dục cho tuổi ngưỡng cửa cuộc đời, tri kỷ rất ít, sẽ lạnh như những ông tiên chơi ván cờ thiên cổ trên thạch bàn, giữa đêm khuya, ngoài sân vắng của khách chơi non bộ nào.

Nhưng những người tri kỷ hiếm hoi ấy sẽ là những người bạn rất trung thành, không chơi với tác giả một vài mùa, mà cuộc kết giao sẽ kéo dài đến ngày có một kẻ xuống mồ, kẻ ấy là người tri kỷ đó, chớ còn y mà sống ngày nào thì còn săm soi cây tùng ngày nấy, người trồng tùng, sửa tùng mà có chết, y vẫn chơi tùng mãi mãi.

BÌNH NGUYÊN LỘC