Từ khi bỏ căn nhà mái tôn trong hẻm Trương Minh Giảng quận 3 Saigon, đem vợ con chạy tọt vào phi trường Tân Sơn Nhất phút chót, nhẩy ù lên trực thăng chạy bay ra biển, leo lên tàu, tá túc Tent City rồi định cư ở Mỹ Quốc, cho đến bây giờ tôi vẫn cứ mù tịt về tình hình chính trị, quân sự của chính nước mình. Càng đọc báo bổ, tài liệu, càng nghe bàn luận về Việt Nam, tôi càng hoang mang lạc lõng, khó hiểu. Một trong những điều khó hiểu là nguyên do đâu mất nước? Trách nhiệm ấy của ai? Của tổng thống hay của tư lệnh vùng? Của đại tướng hay đại úy? của tỉnh trưởng hay quận trưởng? Hoặc cao xa hơn nữa, trách nhiệm ấy của Nga, của Mỹ hay Tàu? Ngay cả đến những cuốn sách mang đầy sử liệu cũng lại có các dữ kiện, phân tích khác nhau khiến kẻ đọc có bình dân học vụ như tôi đâm ra ù ù càng cạc, nhìn thế sự như nhìn vào bức vách...

Qua 10 năm lưu lạc giang hồ, làm dăm bẩy thứ nghề lao động chẳng giống ai, tôi càng cám cảnh trớ trêu thiên địa phong trần, không hồng nhan cũng đa truân như kiểu người yêu của chàng Kim Trọng.

Trong cảnh buồn não nuột như thế, tôi đâm ra trầm tư mặc tưởng, suy niệm, ôn cố tri tân, tìm hiểu về số phận đất nước, cổ nhân nói: “Quốc gia hưng vong, thất phu hữu trách”, làm tôi áy náy nghi ngờ: Quốc gia thịnh hay suy mà lại là trách nhiệm của người dân bình thường hay sao? Tôi cứ tưởng rằng cơ đồ bền vững hưng thịnh là do nhà vua anh minh đức độ biết kén chọn hiền tài điều khiển muôn dân. Cơ đồ sụp đổ là do tổng thống tài hèn sức mọn, dùng bè đảng vây cánh tác hại dân lành. Có đâu trách nhiệm đến kẻ thứ dân. Lại như câu “thượng bất chính, hạ tắc loạn”. Trên phải ra trên, dưới phải ra dưới, mới có trật tự an ninh ngăn nắp. Ép anh dân thường phải lãnh trách nhiệm, e không ổn tí nào.

Bây giờ, sau khi để dăm ba phút suy nghĩ, tôi bỗng tìm ra chân lý của câu nói: “Quốc gia hưng vong...”. Tôi hiểu rằng đất nước là trách nhiệm chung, chả cứ riêng ai cả. Thất phu, sĩ phu, trượng phu, đại phu, hay kung-fu cũng phải ghé vai gánh vác sơn hà thì xã tắc mới mong bền vững. Chẳng ai cáng đáng gánh vác, nước đổ ụp xuống là cả đám ướt như chuột. Vậy chính tôi có trách nhiệm mà không thi hành hoặc thi hành chểnh mảng. Cả hai đều có lỗi. Chả cứ tôi mà còn nhiều người khác cũng vậy. Thế nhưng các vị nắm vận mệnh quốc gia, trách nhiệm chỉ huy đơn vị lớn đều cứ chối bai bải về trách nhiệm làm tan tành đất nước.

Theo bản sơ kết tình hình chiến sự, cho đến nay chưa có ai viết sách, viết bài tự nhận mình có lỗi lầm, tự nhận mình có trách nhiệm làm mất nước cả. Chỉ thấy họ trình bày cái lỗi của kẻ khác, xong nêu cái thông minh tài trí của mình rằng đã nói mà chả ai nghe, có bảo nhưng chẳng ai làm, hoặc bị ngoại bang chơi ép, hoặc bị phe cánh này cánh nọ phá hoại, hoá nên hư bột hư đường. Thành ra, chính họ lại là những người am hiểu tình hình, tinh thần trách nhiệm cao, tư cách đạo đức sáng ngời, như một người hùng có công với dân tộc, với tổ quốc.

Nhờ dành thời giờ suy tưởng đến dăm ba phút, tôi vỡ lẽ rằng chả phải nói ai, chính tôi làm tôi mất nước. Nhòm vào quá khứ, tôi thấy tôi như hình với bóng đồng lõa, làm đủ mọi thứ chuyện tồi bại có hại cho bổn thân, cho gia đình, cho họ hàng anh em hàng xóm, cho đòng bào, khiến nên bao nhiên thứ suy đòi xấu xa tích lũy lại, dần dần đưa tới hậu quả ngày nay. Hậu quả ấy đến coi như là chậm bởi còn rất nhiều những người có trách nhiệm, nhận trách nhiệm và gánh vác nó. Họ là các chiến sĩ anh hùng sả thân ngoài chiến tuyến, là những thương phế binh, cô nhi quả phụ can trường, nhẫn nhục hy sinh, là những công bộc chuyên cằn và thanh liêm, là những cán bộ nông thôn sống với dân và sát với địch, là những người dân lành chăm chỉ thực thà một nắng hai sương... Không có họ, đất nước mất tự khuya rồi!

Tôi đâm ra ăn năn hối hận, dẫu chả ai dí súng bắt viết, không có CIА dúi tiền bảo làm, không ai dụ khị vạch áo cho người xem lưng, tôi cũng xin làm bản kiểm kê tự thú về những cái tồi tệ hư đốn bại hoại của mình. Để tâm hồn may ra được đôi chút bình an, để tạ lỗi với gia đình, với bạn bè đã nằm yên trong Nghĩa Trang Quân Đội hoặc vất vưởng chốn lao tù cải tạo, với những người sắp ra đi, với những người còn ở lại đọa đày...

Hồi còn bé, tôi có bộ mặt của một tên học trò hiền lành ngây ngô rất mực, ai cũng tưởng là đứa trẻ có giáo dục “đàng goàng”. Câu nói: "Trông mặt mà bắt hình dong, con lợn có béo thì lòng mới ngon” nhiều khi trật lất. Tôi là con lợn nom khá béo nhưng lòng dạ thì thật khó thương.

Bề ngoài, tôi lù khù mà đầu óc lại quỷ quái ranh ma. Ở nhà, tôi chuyên môn ăn cắp tiền để đem nướng cho mấy tên đánh đáo đánh bi, đi nói dối cha về nhà nói dối bố, đến trường thì học dốt như bò, trốn học, phá phách, chọc ghẹo bạn bè. Thời giờ học bài, tôi lêu lổng ra bờ sông leo cây bàng hái quả, bắt chim non làm tội, bơi qua sông đi đánh nhau...

Khi lên trung học, tôi ở Hà Nội học 4 năm. Bố mẹ làm ăn vất vả lo cho con thì con học tà tà, dành tiền đi ăn thịt bò khô Bờ Hồ, đi bơi thuyền “pê rít soa”, đi xinê “phi la mô ních”, lượn Hàng Ngang Hàng Đào, nhẩy xe điện không bao giờ mua vé. Các thày học của tôi đều là những bậc thày dạy giỏi như các thầy Trần Ngọc Huyến, Nguyễn Đức Hiếu, Thịnh Del, Chung Quân, Nguyễn Tá, Nguyễn Đức Kim, Hà Như Vinh, Thày Bốn, Thày Xuân, Thày Loan, Thày Sửu... Tôi chả thọ giáo được bao nhiêu vì trong lớp tôi hay nói chuyện. Bù lại, mỗi khi có bài thi là tôi cóp như điên. Mấy tên học giỏi đều ngồi trước ngồi sau ngồi cạnh cho nên tôi thi cử không mấy khó khăn, luôn luôn vào hạng khá.

Đôi khi có đứa nào ngồi cạnh mà nghỉ vì bận chuyện nhà, đau ốm thì bữa thi đó tôi tụt xuống hạng chót lớp. Thày giáo rất ư là khó hiểu rằng làm sao sự học của tôi nó trồi sụt một cách bất thường. Chỉ có tôi hiểu mà thôi.

Năm 1953, tình hình chiến sự sôi động, chính phủ gọi lính. Bố mẹ tôi gửi gấm tôi vào Đà-Lạt đi lính Ngự Lâm Quân cho quốc trưởng Bảo Đại. Các bạn tôi, đứa đăng lính tại Hà Nội, đứa xin vào trường Võ Bị Đà-Lạt. Đà-Lạt là đất nhà vua, kêu bằng “hoàng triều cương thổ”, vào đó phải có phép tắc phân minh. Tôi lọt được vào đất nhà vua, coi như số hên ngàn năm một thuở. Bố mẹ tôi chắc phải chạy chọt tay trong tay ngoài lắm tôi mới khỏi đi Điện Biên Phủ. Vào lính, tôi được đeo ngay cấp bậc Hạ-Sĩ, tức Cai Phúc cánh gà, “át si-mi-lê” chứ khỏi cần tốt nghiệp quân trường gì sốt cả.

Hơn một năm đi lính Ngự Lâm Quân, nói là đi lính chứ thực ra là đi du lịch, đi du hí vì công việc tôi thu gọn trong chương trình phát thanh gồm các mục thi ca vũ nhạc kịch, mỗi tuần một lần trên đài Đà-Lạt. Thời kỳ này đúng vào thời kỳ tôi trổ mã, cho nên gặp đúng môi trường hoạt động, tôi tung hoành như chốn không người. Khi thì mời các nữ sinh tập ca, tập kịch, khi thì đón các ca sĩ tài tử lên đài hát hỏng ngâm nga. Lại có bận kéo cả bầy đi Trạm Hành, Phan Rang, Phan Thiết, Nha Trang trình diễn văn nghệ văn gừng. Các em tài tử giai nhân, em nào cũng thơm... như múi sầu riêng, đẹp ngồn ngộn, nom cô nào cũng thiệt dễ thương. Tôi bỏ không đành, ngó ai là muốn tán người đó để làm riêng kỷ vật.

Tôi thường lợi dụng công xa, lái xe jeep của xếp, xe Dodge-4 của ban quân xa chạy đi chơi la cà quán ăn, đi đàn đúm nhẩy nhót ban đêm, đi chơi cuối tuần Đèo Ngoạn Mục, Đơn-Dương, Suối Vàng, Thác Prenn, Cam Ly, Liên-Khương, ấp Hà-Đông, cây số 4, v.v...

Mỗi khi đi công tác, dẫu được đơn vị sở quan đài thọ ăn ở suốt thời gian, tôi cũng vận động năn nỉ xin cái dấu đỏ đóng sau sự vụ lệnh chứng nhận đường sự ăn ở tự túc để đem về ban kế toán làm lương kiếm tí tiền còm. Ít nhất một năm tôi tìm cách đi phép hai phùa. Lý do nào cũng khẩn cấp dễ sợ như điện tín đánh từ Saigon lên rằng “mẹ đau nặng”, “bà ngoại sắp mất”, “bà nội lâm trọng bệnh”, “ông nội đã từ trần”... toàn là tin tức đứng tim, cần được phép đặc biệt về thăm nhà thiệt lẹ. Mẹ tôi đâu có ở Sè-Goòng, còn các cụ nội ngoại đã qui tiên chầu tổ từ lâu rồi, nhiều cụ tôi đâu có biết mặt. Nhờ đòn tâm lý ấy, tôi về phép đều đều. Cụ nào cũng được chết ít ra là hai lần do tôi đạo diễn. Mỗi lần phép dăm ngày, tôi lại ở lì thêm một tuần cho đã. Khi lên đơn vị trình diện, tôi gãi đầu gãi tai kể khổ, nào là cụ ngoại ngoài 80 tuổi gần đất xa trời, tay chân rũ liệt, nằm thở hắt ra, nào là cụ cấm khẩu, lạnh tứ chi, các con các cháu tề tựu đông đủ chờ đợi. Cũng may là cụ tuy bệnh tình trầm trọng nhưng e... khó chết cho nên các con cháu lại tan hàng để ai về nhà đó. Các xếp nghe tôi kể lể đều mủi lòng thương cảm vỗ về.

Năm 1955, Ngự Lâm Quân tan rã, các đơn vị phân tán mỏng, gia nhập vào Quân Đội Quốc Gia nên tôi đổi lên xứ Ban-Mê-Thuột. Miền cao nguyên này đất đai phì nhiêu, tài nguyên phong phú như cao su, trà, cà-phê, gỗ, măng, cam, rau trái, thú rửng, hoa lan... đều là những sản phẩm miền xuôi ao ước. Vậy mà ai lên đó cũng than đất đỏ mưa lầy, buồn hơn chấu cắn. Tên tỉnh được đọc chẹo là “Buồn Muôn Thuở”. Ôi, cái tên như một tiền định an bài, bởi cái tên cà li đó mà làm cho cả miền Nam tiêu tùng cơ nghiệp sau này. Nói vậy cũng tội nghiệp cho tên tỉnh bởi tự nó đâu có tội tình chi. Tội chăng là kẻ đặt điều thêm bớt, và chính tôi cũng а dua phổ biến cái tên “Buồn Muôn Thuở” hoá nên nó đâm buồn, nó vận vào chính mình và vận mệnh quốc gia. Lỗi đó, tự ngay tôi đồng hoá.

Đời sống ở cao nguyên cũng có nhiều cái thú, như thú đi săn, thú chơi hoa lan, thú đi rừng lội suối chụp hình. Được ông xếp chịu chơi, tôi tháp tùng ổng lái xe jeep, ôm “các-bin” có thêm dăm lính tráng hộ tống đi bắn nai, bắn thỏ, bắn gà rừng. Thày trò lại lặn lội đi kiếm lan rừng, đem xe GMC trên có vài cái giường vải bố để đặt lan vào cho nhẹ nhàng khỏi phạm đến cánh hoa. Mỗi giò lan lại được buộc hờ bằng những cuộn băng trắng tinh của bên Quân-Y-Viện. Thế là chúng tôi đã xử dụng công xa, xử dụng vũ khí, đạn dược, xăng nhớt, nhân sự, dụng cụ của quân đội một cách phí phạm và trái quân luật. Nhưng chả ai nói gì, không ai đem ra toà án nhà binh thì đâu gọi là tội. Vả chăng, nhiều cấp lớn cũng dùng lính cả trung đội, đại đội để làm việc riêng ấy chứ, thì cỡ tép riu đâu có đáng gì. Chính mấy cái lặt vặt lem nhem ấy, tôi làm tôi mất nước...