Có một bộ tộc bị bão cát đẩy vào sa mạc. Giữa lúc đó, người tộc trưởng già, thông minh, có kinh nghiệm nhất qua đời. Bộ tộc quyết định chọn người đứng đầu khác. Một tay láu cá, liều lĩnh nhất được đưa lên, hắn hứa sẽ tìm cách đưa bộ tộc ra khỏi cơn nguy hiểm. Đoàn người tin tưởng, lặng lẽ đi theo hắn. Nhưng một tuần sau, họ phát hiện ra là họ lại quay về đúng điểm xuất phát, nơi có nấm mộ họ chôn người tộc trưởng già. Nhưng đã quá muộn, vì lúc đó sức họ đã kiệt vì đói, khát. Cả bộ tộc đã chết trong sa mạc. Lý do khiến kẻ dẫn đường sau một thời gian đưa bộ tộc trở lại nơi xuất phát thật giản đơn. Hắn bị thọt, một chân dài, một chân ngắn, như chiếc compa. Bởi thế dù đi về hướng nào, hắn cũng đưa cả bộ tộc theo một vòng tròn, trở lại nơi xuất phát".

Gần 20 năm trước, khi còn là cậu thiếu niên 16 tuổi, tôi đã bỏ qua đoạn viết này trong Người đưa đường thọt chân của Bùi Việt Sỹ. Những đoạn miêu tả Thắng dạy võ cho Rikak, Thắng bán hộ Huy chuỗi vòng ngọc trai và Thắng ngủ với người con gái Nga ở cùng khu ký túc xá... lúc đó hấp dẫn tôi hơn. Đoạn thì hài hước, đoạn thì mang tính chất của phim kiếm hiệp, đoạn thì khơi dậy những tò mò "sinh lý" bản thân... Toàn những "món" mà đa số chàng trai ở độ tuổi thanh niên đều thích. Giờ sau gần 20 năm, đọc lại, tôi hiểu rằng những đoạn mình thích thuở ấy chỉ là "công cụ" nhằm "thuyết minh" một cách sinh động, chân thực thâm ý được tác giả chú tâm dồn vào trong câu chuyện kể trên: Tầm quan trọng của công cuộc "đổi mới". Và tất nhiên đây không phải là câu chuyện "đổi mới" của một bộ lạc, mà đó là câu chuyện của một thế hệ, rộng hơn là một đất nước. Người đưa đường thọt chân là câu chuyện đổi mới của thế hệ trưởng thành trong kháng chiến chống Mỹ và đất nước Việt Nam. Giờ đây, khi nước ta đã đổi mới được hơn 20 năm, đã gia nhập WTO, đã làm bạn với các nước khắp năm châu, bốn bể nhưng đọc lại tác phẩm của Bùi Việt Sỹ vẫn thấy còn nguyên đấy những vấn đề thời sự mà công cuộc đổi mới đặt ra.

Đó là: vì sao phải đổi mới, đổi mới cái gì và đổi mới như thế nào. Qua cuộc đời các nhân vật, Bùi Việt Sỹ đã lần lượt đưa ra từng câu trả lời theo cách hiểu của riêng mình. Đáp án cho câu trả lời đầu tiên là "mẫu số chung" cho cuộc đời thăng trầm của các nhân vật: Nghèo khó. Chính xác hơn là vì sự nghèo khó trong hoà bình nên phải đổi mới. Khi cả dân tộc đang chung lòng, dồn sức cho tiền tuyến để chiến đấu với đế quốc Mỹ nhằm thống nhất đất nước, nghèo khổ là điều có thể chấp nhận được. Ký ức của Thắng về bữa cơm thời niên thiếu là ngô. Nhưng đó không phải là những bắp ngô nếp ngon lành mà là thứ ngô đá. Loại ngô mà cho vào nồi ninh mấy tiếng vẫn không chịu nhừ khiến hàm răng non bấy của Thắng cắn vào đến bật máu; là củ khoai bé bằng ngón chân cái cho bữa chính, là mơ ước khát vọng về viên kẹo "đầu tây". Đấy là thời chiến.

Sang đến thời bình, cái nghèo đói vẫn đeo bám dân tộc. Sau Thắng, giờ là con anh bị ám ảnh bởi những bữa ăn. "Bố đi họp nữa nhé để mang cam về cho con". Câu nói của con trẻ làm những ai có lương tâm, trách nhiệm đều phải suy nghĩ. Chiến tranh gian khổ nghèo khó đã đành, nhưng khi đất nước hoà bình được cả thập kỷ mà còn để trẻ thơ phải ước ao những điều giản dị như vậy là điều không thể chấp nhận được. Vấn đề thứ nhất thì đã rõ, các vấn đề sau phức tạp hơn nhiều. Đổi mới cái gì và đổi mới như thế nào là một câu hỏi lớn không dễ giải đáp. Nếu câu hỏi thứ nhất là đi tìm nguyên nhân thì hai câu sau là đi tìm giải pháp. Và câu trả lời Bùi Việt Sỹ đưa ra là sự đổi mới tư duy của mỗi người. Không đổi mới tư duy thì tất yếu sẽ dẫn đến tự diệt vong. Các nhân vật trong Người đưa đường thọt chân, người nào chịu khó thay đổi nếp nghĩ người đó tồn tại và ngược lại. Thời sinh viên, Minh chỉ biết học, học và học. Ngoài học ra Minh không biết một thứ gì khác. Chơi bời không, bán buôn cũng không, anh sống cù lần, chậm chạp, chân chất như nhân vật Bêdukhốp trong tiểu thuyết trứ danh của văn hào Tonxtoi. Nếu không nhờ có Thắng giúp đỡ, Minh không thể mua được mấy chục chiếc may so về làm quà cho gia đình. Những tưởng với tính cách ấy, Minh sẽ khổ khi về nước, khi phải sống trong thời bao cấp thiếu thốn đủ thứ. Nhưng anh đã kịp thời thay đổi. Hình ảnh một trí thức suốt ngày chỉ biết ôm sách đã không còn hiển hiện trong anh nữa, Minh lao vào làm kinh tế, biết kiếm tiền, biết hưởng thụ, biết cách giúp mình và giúp người. Và anh đã thành công, cuộc sống trở nên dễ chịu hơn.

Ông Vương cũng là người biết đổi mới mình. Đang làm nhà nước ngon lành, ông nhất quyết chuyển ra ngoài làm ăn cá thể. Một hành động mà người thời đó đều gọi là "hâm". Nhưng rồi ông đã đúng. Ra ngoài làm ăn ông trở nên giàu có, sung túc. Còn người không chịu thay đổi tư duy, như ông Thành - bố Thắng. Cả cuộc đời theo cách mạng, cuối cùng vẫn nếp nghĩ cũ, ông đã nghĩ quẩn trong lúc khó khăn và tự tử. Một cái chết trong bế tắc. Tuy nhiên, đổi mới phải triệt để, phải quyết tâm đoạn tuyệt với những gì sai lầm, manh mún chứ không phải theo lối "gà què ăn quẩn cối xay" ví như cách "đổi mới" của người dân Việt ở xứ người mà tiêu biểu là Thắng. Ra nước ngoài là bước "đổi mới" của Thắng nhằm giúp anh thực hiện khát vọng làm giàu. Để đạt được ước nguyện đó, anh đã phải trải qua bao nhiêu nỗi vất vả, cực nhọc, đôi lúc còn phải đánh liều đem tính mạng mình ra làm vui lòng cấp trên hòng đổi cho được tấm hộ chiếu ra nước ngoài. Sang đến xứ sở Bạch Dương, Thắng lao vào kiếm tiền bằng mọi cách. Cách kiếm tiền của anh thoạt nhìn thấy đầy sự năng động, tính lỳ lợm, thông minh nhưng xét đến cùng đó vẫn là cách kiếm tiền cò con, đầy chất tiểu nông đặc trưng của người Việt. Thắng - cũng như bao người Việt ở nước ngoài - thay vì học chất xám, học cách làm giàu theo lối làm ăn lớn - lại chỉ chăm chăm buôn bán nhỏ lẻ theo kiểu "năng nhặt chặt bị", luồn lách chạy chọt để gửi dăm ba mặt hàng con con về nước. Để rồi bao nhiêu công sức (và cả những "mánh khoé" nữa) chỉ bằng một quyết định mới của Hải quan Nga là trong phút chốc đổ xuống sông xuống biển. Phải thay đổi tư duy triệt để, phải tự mình làm chủ, hãy kiếm sống ngay trên mảnh đất quê hương, đừng dựa vào xứ người. Ngày nay, sau hơn 20 năm đổi mới, đây vẫn là điều mà nhiều người dân Việt Nam vẫn chưa hiểu, hoặc có hiểu thì cũng ngại ngần chưa dám làm.

Một khía cạnh quan trọng nữa cũng được Bùi Việt Sỹ chỉ ra - khi công cuộc đổi mới diễn ra được 4 năm - đó là những mặt trái của nó. Khi đồng tiền lên ngôi sẽ biến đổi con người, làm cái phần thực dụng, ích kỷ trong mỗi con người tăng lên che khuất đi lối sống nhân văn trọng tình cảm của người mình. Hãy nhìn vào Minh. Từ một trí thức hiền lành, chân chất, Minh thoắt cái đã biến thành con người biết hưởng thụ, biết tiêu tiền, ăn chơi. Sự thay đổi quá nhanh ở Minh không khỏi làm chúng ta phải suy nghĩ. Rồi còn những người con của ông Vương. Sự máu mê tiền bạc đã dẫn đến việc coi đồng tiền là trên hết. Bỏ qua những đam mê nghề nghiệp, bỏ qua tình nghĩa đạo đức gia đình, họ chú trọng vào kiếm tiền. Và ngay cả ông Vương, người lính Việt Bắc năm xưa đã tuyên bố một câu xanh rờn đầy chất coi trọng đồng tiền: "Vợ có thể cho mượn chứ xe thì không" (ở thời điểm những năm 90 của thế kỷ trước, xe máy thật sự là cả một gia tài). Một điểm đáng chú ý nữa của Người đưa đường thọt chân là đề tài. Tôi nhớ không lầm thì Người đưa đường thọt chân và "Giã từ mùa đông" của Nguyễn Thị Ngọc Tú là hai cuốn sách hiếm hoi viết về đời sống của người Việt bên xứ người trong thập niên tám mươi của thế kỷ trước.

Phải cho mãi đến bây giờ chúng ta mới có thêm một vài tác phẩm của các nhà văn viết về những đồng bào đang cư trú trên đất khách như các tiểu thuyết Paris 11 tháng 8, Phó Tàu của Thuận, Tây Hồ nổi sóng của Văn Vinh... Nói vậy để thấy rằng viết về người Việt ở nước ngoài là đề tài khó, và Bùi Việt Sỹ là một trong những người đặt viên gạch đầu tiên cho mảng đề tài đến nay còn bỏ ngỏ này.

Từng ấy đủ để lý giải sức sống của một tiểu thuyết xuất bản cách nay gần 20 năm...

Tâm Anh