Hai người bạn ôm chầm lấy nhau không thốt được lời nào, mãi sau Phạm Thái mới cầm lấy tay người bạn trẻ mời ngồi xuống ghế đối diện với mình.

– Đệ ở đâu mà lại lạc tới đây? Thật còn gì vui bằng được uống với nhau một bữa rượu cho thật say, đã bao nhiêu ngày trời ta chỉ uống một mình, nói một mình, vui một mình. – Nhân mới tới vùng Dục Thủy này có chút việc, nghe thiên hạ đồn về một tay cuồng sỹ không lúc nào hết say, hai chân lảo đảo với bình rượu trên vai hát vui giữa chợ búa thì đệ nghĩ ngay đó là huynh nên tới tìm, quả không có sai. Mà huynh không sợ cho thân mình sao?

– Sợ gì?

– Quan quân.

Phạm Thái cười ngặt nghẽo vẻ khoái trá:

– Ai mà còn để ý gì tới tên cuồng sỹ không lúc nào ngớt cơn say, đâu còn là Phạm Thái hay Phổ-Chiêu Thiền Sư nữa mà quan quân phải nhọc lòng, ta nay chỉ là một thằng say giữa chợ, một tên Chiêu Lỳ mà thôi, đệ khỏi phải lo, chúng ta cứ say đi, quên hết mọi chuyện trên trần gian này.

Phạm Thái bưng bát rượu lớn uống một hơi, bỏ bát xuống lấy tay áo quệt ngang qua miệng rồi sang sảng ngâm lên:

– Sống ở dương gian đánh chén nhè

Chết về âm phủ cắp kè kè

Diêm vương phán hỏi rằng chi đó

Be!

Người bạn đưa mắt nhìn chứng quanh tửu quán với vẻ lo âu. Trong quán rượu vắng vẻ, mãi nơi cuối nhà có hai ông già đang nhấm nháp ly rượu nhỏ và nói chuyện thầm thì, người chủ quán tự lự mãi nơi chiếc ghế để gần cửa vào nhà trong. Buổi chiều chạng vạng đang xuống trên dòng sông trước mặt, những cơn gió nhẹ làm lay động cành cây thấp la đà ngoài hiên quán. Buổi chiều làm cảnh vật bên kia dòng sông đượm vẻ quạnh hiu, những ngọn đồi nối nhau tới mãi khu rừng cây nhòa đi mãi ở phía xa, sau nó là những ngọn núi xanh đen. Con ngựa buộc ngoài góc cây lớn đứng im vẻ mệt nhọc. Tiếng Phạm Thái:

– Sao đệ có thấy là hay tuyệt không?

Người bạn trẻ mỉm cười:

– Có thực huynh đã quên hẳn những ngày cũ?

– Quên! Sao lại quên. Vua Ngô có ba mươi sáu tàn vàng, chết xuống âm phủ chẳng mang được gì. Đệ có thấy vậy không. Bao nhiêu chuyện đó đều như một giấc chiêm bao. Quên những ngày cũ thì không. Nào khi theo nghiêm phụ trong công cuộc khôi phục nhà Lê, khi ẩn ở Tiêu Sơn, khi lên Lạng Sơn với Trương đăng Thụ, khi xuống Thanh Nê, tôi không hề quên, nhưng bây giờ thời gian đã đổi khác, tôi không còn thấy những những lý do của ngày cũ nữa, bao nhiêu biến động từ bấy đến nay chắc đệ cũng biết.

Phạm Thái trầm hẳn xuống như hồi tưởng lại những chuyện đã xảy ra, những trôi nổi, vùng vẫy, những gian nguy hiểm nghèo, những hào hùng phấn khởi bên những đồng chí đầy tâm huyết không chùn bước trước gian nan. Người bạn trẻ tư lự nhìn vầng trán rộng, đôi mắt cương nghị đầy sức mạnh của Phạm Thái, vẫn là con người ngày nào, tiếng nói sang sảng, tiếng cười ngạo nghễ như giữa chốn không người, nhưng hôm nay con người hăng hái ngày cũ đã trầm xuống ưu tư, đã trầm xuống chín chắn, đã trầm xuống thu mình lại trong một cách thế khác hẳn.

Hơn ba mươi tuổi mà những nếp nhăn trên vầng trán đã chồng chất xô trũng đôi mắt sâu xuống những bóng tối, nước da đen nắng gió, trong giọng nói đã nhuốm một vẻ gì buông trôi phó mặc nhưng vẫn không dấu được chua chát, đắng cay; những chua chát đắng cay của một người đã thất bại, bỏ cuộc, lựa chọn một cách thế khác nhưng vẫn hoài tưởng những ngày đã qua? Quên những ngày cũ thì không, đúng thế, làm sao người ta quên những gì người ta đã sống, say mê với nó?

− Dời khỏi Lạng Sơn không được lâu đệ nghe tin Thanh Xuyên Hầu qua đời lòng những băn khoăn không biết hiền huynh đã tới đâu. Quả thật trời không giúp chúng ta. Sao Thanh Xuyên Hầu lại qua đời một cách dễ dàng như thế. Tôi bồn chồn không yên tâm. Đệ dời Thăng Long xuống Thanh Nê thì đám táng đã xong, hiền huynh cũng đã dời khỏi đó, hỏi tin không biết đi đâu. Đệ lại trở về Sơn Trấn nghe ngóng tin tức, cũng có lúc xuống Thăng Long, qua Kinh Bắc nhưng tuyệt nhiên không được tin tức gì. Đệ vẫn tự hỏi: “Hay huynh đã dời khỏi con đường mà ngày trước huynh đã nói với đệ?”

− Không, cho tới bây giờ con đường tôi đi vẫn không thay đổi, có chăng là nó ở một chặng đường khác. Lúc gặp đệ là lúc tôi đang đau buồn vì cái chết của người anh cả. Tôi đã nhìn thấy cái đầu của Nguyễn Đoàn bị chém lìa khỏi cổ, như nghiêm phụ tôi khi xưa đã bị chết. Ai còn là người mà không căm gan tím mật vì những cảnh đau thương. Hai cái tang chồng chất. Ngày mai mình mơ tưởng vẫn còn mờ mịt, nhưng tôi không nản trước những chông gai, vẫn muốn phóng mình lên, trước là trả cái ơn nhà Lê đã bao nhiêu năm đãi ngộ sủng ái cha chú mình, bỗng lộc trong bao nhiêu năm mình đã được hưởng, sau là trả thù cho cha, trả thù cho bạn, rốt là mong mở ra một triều đại mới, khôi phục lại một đời sống thái bình thịnh trị. Con đường ấy không phải của riêng tôi, đó là con đường của những ai đã chịu ơn nhà Lê, những ai học chữ thánh hiền, chôn chặt trong lòng sáu chữ: trung thần bất sự nhị quân...

Phải rồi, không có một ai còn bầu máu nóng trong người mà không theo con đường hành động đó. Chúng ta đều mong muốn khôi phục lại nhà Lê như thuở ban đầu...

Phạm Thái ngừng lại, giót thêm rượu, dáng ngồi đã có vẻ ngả nghiêng, trong giọng nói ngùi ngùi hoài tưởng.

− Chúng ta đã gặp nhau và nói với nhau những điều ấy, tôi nhớ những điều ấy, những điều như khắc trên đá không bao giờ phai và chỉ mất đi khi thân này tan vào cỏ cây, thấm vào lòng đất nhưng hồn vẫn mang nặng. Chúng ta cũng nói đến tình cảnh những kẻ sỹ đã ăn lộc nhà Lê, những kẻ vẫn tự nhận mình là trung thần có học và hành động như phường hèn nhát, tham sinh úy tử, chúng ta đã nói đến cảnh suy tàn của rừng Nho một thời tao loạn, kỷ cương rã tan. Nhớ lại ngày nào tôi ngang qua Thăng Long được đọc bài Tụng Tây hồ phú của Chương Lĩnh Hầu Hữu Hộ Lượng mà máu dồn lên mặt rồi cầm bút mà thảo bài Chiến tụng, Chương Lĩnh Hầu chỉ là bằng chứng cho một lớp nho thần lấy chữ tùy thời làm cách xử thế. Không, không thể như thế được... Chắc đệ còn nhớ bài phú ấy?

Người bạn trẻ tươi cười:

− Quên gì được, đệ còn nhớ cả lời tiểu dẫn: « Năm Canh thân mùa hạ, ta đến chơi với bạn ở Tràng An nghe bạn ngâm bài Tụng Tây Hồ Phú. Hỏi ai làm bài ấy mà hay thế. Bạn rằng: Chương Lĩnh Hầu Hữu Hộ Lượng làm ra – Ta rằng: Chao ôi! Hữu Hộ Lượng à! Xưa kia hắn làm tôi triều Lê, nay ra làm ngụy, lại còn tụng Tây Hồ mà chẳng thẹn mặt! Ghét đứa nịnh làm sao!...”

Phạm Thái tư lự lắng nghe tưởng như sống lại những ngày nào trong quá khứ. Những ngày lang thang trong Kinh thành ngắm nhìn những đổi dời, những suy tàn khắc khoải, đau lòng trước những đổi thay, những kẻ xưa kia làm tôi nhà Lê nay đã làm tôi cho Tây Sơn không chút ngượng ngùng, một ít người còn giữ cho mình một chút trong sạch thì ẩn dật vì thấy mình bất lực trong cuộc mưu đồ khôi phục lại giang sơn cũ. Với bao nhiêu năm yên bình sống trong nhung lụa, trọng vọng, kẻ sỹ đã đánh mất đi cái hào khí của những kẻ giúp vua dựng nước, còn chăng những kẻ chỉ biết xướng vịnh, lấy việc đẽo gọt câu thơ bài phú làm chính; cái học từ chương đã đưa đến một triều đình những kẻ bất tài vô tướng, khi hữu sự chỉ biết khoanh tay đứng nhìn, may ra thốt được vài lời ta thán, chỉ ta thán mà không bao giờ hành động, đó là thực chất của người có học những thời suy vong, những suy vong kéo theo cả nền tảng một xã hội.

Xã hội không suy vong sao được khi những hướng dẫn tinh thần không còn nữa, khi ngọn đuốc tinh thần không còn cháy sáng rỡ ràng những giá trị cần bảo vệ, những giá trị cần duy trì, và những tiến bộ thiết thân…

– Những vụ nổi lên phất cao ngọn cờ phục hưng cô đơn nghiêng ngả trong một xã hội ngơ ngác... Tôi hiểu vì sao nghiêm phụ thất bại, tôi hiểu vì sao Nguyễn Đoàn đã thất bại. Những kẻ tiên phong không còn tin tưởng sắt đá vào con đường của mình, không mang được tin tưởng tới với dân chúng đã chán ngán một trật tự tàn tệ vì chính ngay những kẻ trực tiếp cai trị họ không đóng được vai trò cha mẹ dân, không còn kẻ thực học, hành động nghiêm chỉnh với nghĩa sách, không tìm thấy ý nghĩa linh động biến hóa của phép tề gia, trị quốc, bình thiên hạ. Thời của Thầy Khổng không phải là thời chúng ta đang sống, điều này chắc hiền đệ cũng hiểu. Kẻ sỹ đâu phải chỉ thuộc tứ thư ngũ kinh, thông thạo những luật tắc của thơ phú, lấy việc trau chuốt cốt cách làm chính? Kẻ có học là để hành động không nhầm lẫn. Bao nhiêu nổi dậy đã thất bại, một số kẻ tòng vong ôm lấy khối cô trung làm chiếc mộc che thân, còn lại những những kẻ khiếp nhược, tùy thời lấy an thân làm trọng... Trong hoàn cảnh đó làm sao cho những kẻ có chút tâm huyết không khỏi đau lòng. Tôi hiểu hiền đệ...

Men rượu đã làm người bạn trẻ thấy mạch máu mình nóng lên, chàng đứng dậy bỏ chiếc áo ngoài rũ mạnh, bụi đường bay tung, Phạm Thái trật bỏ khăn vắt lên vai, vẫn đôi vai gầy yếu nhỏ bé, vẫn búi tóc nhưng chừng như đã có sợi hoa râm, Phạm Thái kêu chủ nhân lấy thêm rượu nữa:

– Nguyễn Đoàn mất đi nhưng tôi vẫn tin tưởng mình sẽ còn cơ hội để bắt đầu lại như tôi đã nói với hiền đệ khi chia tay. Đất Lạng có thể làm chốn khởi quân tốt, tôi liên lạc với những hào kiệt trong thiên hạ, giao du với những kẻ tâm huyết lo toan mưu sự, nhưng mưu sự tại nhân thành sự tại thiên, bao nhiêu dự định đều phải bỏ dở, tôi xuống Thanh Nê ẩn náu, lấy việc dạy học làm vui để che mắt thế gian trong khi chờ đợi, rồi sau lên Tiêu Sơn với những người bạn...

– Những công việc ở Tiêu Sơn ra sao mà hiền huynh lại dời khỏi nó. Lúc nghe thanh thế đệ đã sửa soạn hành lý cùng với những bạn hữu để lên đường thì nghe tin triều đình đã dẹp tan...

− Dẹp tan, người ta nói sai, có gì để dẹp ở đó ngoài một nơi thờ tự. Có chăng là những hiệp sĩ ẩn hiện trong vùng Tiêu Sơn đã làm cho quan quân phải một phen khổ sở lo âu, mất ăn mất ngủ. Chúng tôi muốn làm một cái gì nhưng không thành, nương náu nơi cửa thiền, mượn áo của kẻ xuất gia mà hành động khiến tôi vẫn lấy làm áy náy. Tại sao mình không thể hành động một cách quang minh chính trực. Chỉ mượn cửa Thiền làm nơi nương náu thì được chứ dùng nó làm nơi hùng cứ thì không. Vì dùng nó thì chính công việc của mình đã mất đi một phần chính nghĩa. Trong thời gian này tôi đã có thời gian để suy ngẫm, học đạo của Thích Ca, tôi cũng đã có lúc say mê nó. Tôi hiểu phần nào cái lẽ vô thường của kiếp sống. Đạo Thích Ca trong cùng độ là con đường giải thoát. Khi còn trẻ tôi không chối được những trách nhiệm tôi phải gánh vác và khi đó tôi nghe theo một lời kêu gọi... Tôi đã hành động không ngại gian nguy, không sờn lòng, không nản chí, hàng ngũ mỗi lúc một mạnh, nhưng tôi vẫn chưa thấy ngày mai tôi mơ ước. Trong những lúc lắng mình xuống, nhìn lại đoạn đường đã qua tôi thấy mình đã đánh mất đi cả tuổi trẻ của mình. Tôi chưa đủ ba mươi tuổi để lập thân, chưa tránh được cho mình khỏi bị mê hoặc chứ nói gì đến tri thiên mệnh... Xuống Thanh Nê tôi đắm mình lại đó, phải rồi, tôi chưa được sống như đáng ra tôi phải được sống, có khi chính cả hiền đệ nữa, chúng ta chưa được sống đầy đủ. Đằng nào thì Tất Đạt Đa cũng hiểu thế nào là đời sống gia đình, biết thế nào là vinh hoa phú quý, thấy thế nào sinh, bệnh, lão, tử...

Phạm Thái nói như không muốn dừng lại, những bát rượu liên tiếp cạn, men rượu mỗi lúc làm tăng thêm vẻ ngất ngưởng coi thường đời sống.

– Tôi không còn nhớ rõ tại sao mình đã hành động như thế, và tại sao đó lại là một câu chuyện bi thảm... Cái gì cũng dở dang, nửa đường... Có phải tôi ngả lòng, hay bản chất tôi chỉ là tên lãng tử?

– Đệ có được đọc bài Sơ Kính Tân Trang, đệ ngạc nhiên lắm, có người đọc xong nói với đệ chí lớn trong thiên hạ không đựng đầy đôi mắt mỹ nhân.

Phạm Thái cười ngất:

– Quả chí lớn trong thiên hạ không đựng đầy đôi mắt mỹ nhân. Nhưng có lẽ cũng không hẳn là vậy. Chắc đệ cũng có lúc khinh tôi, và hỏi tại sao tôi lại dời khỏi con đường hành động? Không một kẻ nào sinh ra chỉ để hành động hay tự bắt mình phải đi mãi trên một con đường hẹp, phải chết sống với một điều đã có sẵn, nếu hắn chấp nhận vậy thì còn gì là đời sống nữa. Điều quan trọng là đời sống của hắn, hắn sống sao cho có một đời sống đáng sống. Hắn không thể dừng lại ở chỗ trống không, hắn phải tiếp tục tìm kiếm, tìm kiếm cho tới lúc hắn không còn sức tìm kiếm gì nữa. Tôi hành động, vùng vẫy vì khi đó tôi thấy hành động vùng vẫy là ý nghĩa cuộc sống. Tôi yêu say đắm không còn muốn vùng vẫy vì lúc đó tôi thấy hành động vô nghĩa... Và bây giờ tôi thấy làm một kẻ giang hồ với túi thơ bầu rượu là đáng nhất thì tôi chọn. Có thể một lúc nào đó tôi không còn thấy nó có ý nghĩa như hiện nay. Tôi trung thành với tôi, trong cuộc hành trình đó tôi không thấy gì là vô lý cả...

– Huynh ân hận về những ngày vùng vẫy sao?

– Không, tôi không hề ân hận, nhưng tôi biết hoàn cảnh đã đổi thay. Nhà Lê đã hết. Chúng ta không nên níu nó lại nữa. Bánh xe chuyển, chúng ta không nên ngăn nó lại một cách vô ích. Đó là điều khiến tôi dời khỏi con đường hành động. Và tất nhiên tôi muốn thu xếp cho tôi một đời sống nhỏ bé riêng tư... Nhưng tôi đã thất bại, Quỳnh Như đã chết. Phải rồi, Quỳnh Như đã chết, nhưng hình ảnh nàng còn sống trong lòng tôi… Tôi vẫn không quên những ngày đầm ấm ở Thanh Nê, những giây phút đắm say tưởng như kéo dài muôn ngàn năm... Chắc hiền đệ đã thất vọng vì tôi?

– Từ bấy đến nay, những điều hiền huynh nói với đệ buổi chia tay vẫn không phai nhòa. Hiền huynh thử nghĩ lại xem, chúng ta có thể ngồi yên, ngao du sơn thủy mà nhìn ngắm đời sống? Đệ vẫn thấy phải hành động. Đệ tới đây tìm hiền huynh cũng không ngoài mục đích ấy.

– Rất đa tạ hiền đệ đã dành cho tôi nhiều cảm tình, nhưng tôi đã nghĩ kỹ rồi... Lúc còn cặm cụi với sách đèn, khi nhìn cơ đồ nhà Lê sụp đổ, thế nước ngả nghiêng, rồi khi dấn mình vào hành động, lúc nương mình nơi cửa Thiền, khi... Tôi đã không lúc nào ngừng nghỉ đi tìm ý nghĩa của cuộc sống. Phải sống. Sống không phải là nương theo những điều đã được định sẵn. Sống là tìm kiếm, lựa chọn, đương đầu... Hơn ba mươi tuổi trong đời mình tôi chưa hề ân hận, hối tiếc... Nếu đệ thấy những điều đệ vừa nói là ý nghĩa đời sống của đệ thì đệ cử sống với nó. Còn tôi, tôi đã chọn cho tôi, như hiền đệ thấy: túi thơ, bầu rượu, trăng, nước, trời mây, sông biển... Tôi đã căm hờn, uất hận, đã vùng vẫy, đã đau buồn, đã yêu, đã vui chơi thỏa thích, bây giờ cỏ cây là bạn... rồi một hôm nào lạc chân không bao giờ trở lại nữa... Thôi nói gì tới những chuyện đó nữa, còn rượu đây chúng ta hãy cùng say... Cuộc đời có khác chi một giấc chiêm bao...

∞

Sáng mờ sương hôm sau, khi ra khỏi cơn say và thức dậy Phạm Thái không còn thấy người bạn trẻ, chỉ còn lại ngoài sân dấu chân ngựa đi về hướng mặt trời mọc...

(1965)