Nàng vào hạng thiếu nữ xinh đẹp, có duyên, mà Trời bắt sanh lầm vào một gia đình công chức tầm thường. Nàng không có hồi môn, không có hy vọng, không có phương tiện nào để được người ta biết, hiểu, yêu, để được một người giàu có sang trọng cưới làm vợ; và nàng đành phải kết duyên với một thầy kí ở bộ Quốc gia Giáo dục.

Nàng ăn bận giản dị vì không có gì để trang điểm và nàng khổ sở như kẻ bị tụt địa vị; vì đàn bà không có giai cấp, không có huyết thống: cái nhan sắc, cái kiều diễm của họ thay cho dòng dõi, môn phiệt của họ. Chỉ có cái tinh anh bẩm sinh, cái bản năng thanh nhã và cái tinh thần uyển chuyển của họ là định giai cấp cho họ thôi và làm cho những thiếu nữ thường dân ngang hàng với những bà quí phái nhất.

Nàng đau khổ hoài vì nghĩ rằng mình đáng được hưởng tất cả những cái thanh nhã, những cái xa xỉ. Nàng đau khổ vÌ nỗi căn nhà nghèo nàn, tường vách tôi tàn, ghế thì cũ mà vải thì xấu. Tất cả những cái đó, một người đàn bà khác trong giới của nàng không nhận thấy đâu, nhưng nàng thì thấy đau khổ, phẫn uất. Trông thấy con ở nhỏ miền Bretagne giúp những việc nhà bần tiện cho mình, nàng đâm ra hối tiếc, chua xót và mơ mộng cuống cuồng. Nàng nghĩ tới những tiền sảnh lặng lẽ, tường căng những vải hoa phương Đông, trưng bày những chúc đài cao bằng đồng đen, có hai người hầu to lớn thiêm thiếp ngủ ở những chiếc ghế bành rộng trong cái không khí nặng nề của lò sưởi. Nàng nghĩ tới những phòng khách lớn ghế phủ lụa cổ, những bàn tủ thanh nhã bày những bảo vật vô giá, và tới những phòng khách nhỏ, xinh xắn, lịch sự, thơm tho rất hợp với những câu chuyện tâm sự vào hồi năm giờ chiều giữa những bạn trai thân thiết, những người danh tiếng và sang trọng mà người đàn bà nào cũng thèm muốn được họ chú ý tới.

Bữa cơm tối, khi nàng ngồi xuống, đối diện người chồng, trước cái bàn ăn tròn trải một chiếc khăn ba ngày rồi chưa thay, rồi thấy chồng mở nắp liễn xúp ra, vẻ hoan hỉ, bảo: “A! Có thịt bò hầm! Thú tuyệt, không còn món nào bằng…”, thì nàng nghĩ tới những bữa tối sang trọng, dĩa muỗng đều bằng bạc bóng làng, tường treo những bức thảm, vẽ hình những nhân vật thời cổ và những con chim kì dị ở giữa một rừng toàn những cảnh tiên; nàng nghĩ tới những món tuyệt ngon dọn trong những chén đĩa cực đẹp, những lời tình tứ thì thầm bên tai làm cho người nghe mỉm cười một cách bí mật, trong khi nhai thịt hồng hồng của những con hương ngư[1] hoặc cánh của con đa đa.

Nàng không có trang phục, không có đồ trang sức, không có một chút gì cả. Mà nàng lại chỉ thích những cái đó; nàng cảm thấy rằng mình đáng được hưởng những cái đó. Nàng muốn được người ta thích, người ta ước ao mình, người ta xiêu lòng vì mình, người ta cho mình là hiếm, là quí; nàng muốn quá chừng đi.

Nàng có một người bạn gái giàu, quen từ hồi ở nhà tu, mà nàng không muốn lại thăm nữa vì mỗi lại thăm về là nàng đau khổ. Và nàng khóc suốt mấy ngày liền, khóc vì buồn bã, ân hận, thất vọng, khổ sở.

Rồi một buổi chiều, chồng nàng ở sở về, vẻ hãnh diện, chìa một bao thư lớn cho nàng bảo:

- Này em, có cái này tặng em.

Nàng xé vội bao thư, rút ra một tấm thiếp in, đọc mấy hàng này:

“Ông Bộ Trưởng Bộ Quốc gia Giáo dục và bà Georges Ramponneau kính mời ông bà Loisel tối thứ hai 18 tháng giêng, lại dự dạ hội tại Bộ phủ cho thêm phần long trọng”.

Người chồng tưởng nàng sẽ hoan hỉ, không ngờ nàng tức giận liệng tấm thiếp xuống bàn, lẩm bẩm:

- Dùng làm gì cái thứ đó?

- Sao vậy, em? Anh cứ nghĩ rằng em sẽ vui lòng. Em chả bao giờ đi dạ hội lần nào cả, thì đó là một cơ hội, một cơ hội tốt! Khó nhọc vô cùng mới xin được tấm thiếp đó. Ai cũng muốn có một tấm; nhưng hiếm lắm, hạng thư kí dễ gì mà được. Tối đó em sẽ gặp tất cả giới quan trường.

Nàng ngó chồng vẻ giận dữ, rồi gắt gỏng bảo:

- Anh muốn em bận cái áo nào để đi dạ hội đó?

Chàng quên phứt điều đó, nên ấp úng:

- Thì bận cái mà khi đi coi hát em vẫn bận đó. Anh thấy nó được lắm,…

Chàng đương nói thì ngưng bặt, ngạc nhiên, hoảng hốt thấy vợ mình khóc.

Hai giọt lệ lớn từ từ lăn từ đuôi mắt tới mép; chàng lắp bắp:

- Em làm sao vậy? Làm sao vậy?

Nhưng nàng nghiến răng thắng được nỗi khổ, vừa lau nước mắt trên má, vừa bình tĩnh đáp:

- Không sao hết. Nhưng không có áo thì em không thể dự dạ hội đó được. Thôi, anh đem tấm thiếp đó cho ông bạn đồng sự nào mà người vợ có quần áo sang trọng hơn em.

Chàng chán nản. Rồi bảo:

- Em Mathilde, một chiếc áo coi được có thể bận trong những dịp khác, và rất giản dị, thì tốn khoảng bao nhiêu em?

Nàng suy nghĩ vài giây, tính toán, đoán trước xem nên xin chồng chừng bao nhiêu để khỏi bị anh chàng tằn tiện đó quyết liệt từ chối hoặc hoảng hốt kêu trời là đắt.

Sau cùng nàng ngập ngừng đáp:

- Em cũng không biết rõ nữa, nhưng có bốn trăm quan thì có lẽ đủ.

Chàng hơi tái mặt, vì chàng đã để dành đúng số tiền đó, tính mua một cây súng để mùa hè tới, gặp ngày chủ nhật, cùng bạn bè ra cánh đồng Nanterre bắn chim sơn ca.

Nhưng chàng cũng nói:

- Được. Anh cho em bốn trăm quan. Nhưng rán may một cái áo cho đẹp nhé.

Ngày đại hội đã gần, áo may xong rồi, mà cô Loisel vẫn có vẻ buồn rầu, bồn chồn lo lắng. Một buổi tối chồng nàng hỏi:

- Em làm sao đấy? Ba ngày nay coi kì cục quá.

Và nàng đáp:

- Em buồn vì không có một món nữ trang nào, không có lấy một hạt ngọc để đeo. Có vẻ tồi tệ quá. Em gần như không muốn đi dự dạ hội đó nữa.

Chàng bảo:

- Cài hoa thiệt cũng được lắm mà. Mùa này, như vậy là nhã. Mười quan thì được hai ba bông hồng tuyệt đẹp.

Nàng không tin lắm.

- Không… Giữa đám các bà các cô giàu sang, mà mình có vẻ nghèo khổ, thì thấy nhục lắm.

Người chồng bỗng la lên:

- Em thật là đần! Lại thăm chị bạn của em, chị Forestier, xin chị ấy cho mượn ít nữ trang. Hai người thân với nhau lắm, mượn được mà.

Nàng vui quá, thốt lên:

- Phải đấy. Thế mà em không nghĩ ra.

Hôm sau nàng lại thăm bạn, kể lể nỗi khổ tâm của mình.

Cô Forestier lại tủ gương, lấy ra một cái hộp tư trang lớn, đem lại, mở ra, bảo cô Loisel:

- Đó, tuỳ ý chị lựa.

Nàng thấy những chiếc vòng, rồi một chuỗi ngọc trai, rồi một chiếc thánh giá kiểu Venise, vòng ngọc chiếc nào chiếc nấy làm khéo quá. Nàng đeo thử rồi ngắm trong gương, do dự, không muốn rời ra, không muốn trả lại. Nàng vẫn hỏi:

- Chị còn món nào khác không?

- Có. Chị cứ kiếm đi. Em không biết chị muốn thứ nào.

Thình lình nàng kiếm được một cái hộp xa tanh đen, trong để một chuỗi kim cương cực đẹp; tim nàng đập vì thèm muốn quá sức. Tay nàng run run cầm lên. Nàng đeo ra ngoài chiếc áo cổ cao, và đứng ngây người ra mà ngắm mình.

Rồi nàng ngập ngừng, lo lắng, hỏi:

- Chị cho em mượn chiếc dây chuyền này nhé? Em chỉ mượn món đó thôi.

- Cố nhiên là được rồi, chị cứ đeo đi.

Nàng nhảy lên, bá cổ, ôm bạn, vui như điên, rồi đeo bảo vật đó mà chạy tuốt về nhà.

Ngày hội tới. Cô Loisel thành công. Nàng đẹp nhất, lịch sự, duyên dáng, tươi cười, vui quá là vui. Người đàn ông nào cũng ngó nàng, hỏi tên nàng, đòi được giới thiệu với nàng. Tất cả các tuỳ viên ở Bộ muốn được khiêu vũ với nàng. Ông Bộ trưởng cũng để ý tới nàng.

Nàng say sưa khiêu vũ, hăng hái, thích mê đi, chẳng nghĩ ngợi gì cả, chỉ cảm thấy sự thắng lợi của nhan sắc, thấy cái rực rỡ của sự thành công, thấy như có một đám mây hạnh phúc ở chung quanh mình, gồm những lời tôn sùng, những vẻ ngưỡng mộ, những niềm khao khát dậy lên, và cái đắc thắng hoàn toàn nhất, êm đềm nhất đối với lòng phụ nữ đó.

Nàng ra về vào lúc bốn giờ sáng. Từ hồi nửa đêm, người chồng đã ngủ ở một phòng khách nhỏ vắng vẻ với ba ông nữa mà các bà vợ cũng ham vui như nàng.

Chàng khoát lên vai vợ chiếc áo mà chàng mang theo để bận ở ngoài đường, chiếc áo tầm thường trong đời sống hàng ngày, so với chiếc áo khiêu vũ sang trọng thì càng thấy nó tồi tàn. Nàng cảm thấy vậy, muốn trốn đi để cho các bà khác bận những chiếc áo lông đắt tiền khỏi nhận thấy.

Nhưng Loisel giữ nàng lại:

- Hãy khoan. Ra ngoài lạnh, rồi phải cảm bây giờ. Để anh kêu một chiếc xe ngựa.

Nàng không nghe, vội vàng xuống cầu thang. Khi họ xuống tới đường, không gặp một chiếc xe nào cả, phải đi kiếm, thấy chiếc xe nào ở xa cũng kêu vói lại.

Họ thất vọng, run lẩy bẩy đi xuôi về phía sông Seine. Mãi về sau họ mới gặp trên bờ sông một chiếc xe cũ kĩ, chạy ban đêm, mà ở Paris người ta chỉ thấy xuất hiện vào những giờ khuya, như thể chúng xấu hổ vì cái vẻ tồi tàn của chúng mà không dám chạy ban ngày.

Xe đưa họ về tới cửa nhà ở đường Martyrs, và họ buồn bã lên thang về phòng. Đối với nàng, thế là hết. Còn chàng thì nghĩ rằng mười giờ sáng phải đi lại Bộ làm việc rồi.

Nàng đứng trước gương, cởi bỏ chiếc áo ngoài mà nàng đã khoác lên vai, để tự ngắm lại một lần nữa trong trang phục rực rỡ. Thình lình nàng la lên. Cái chuỗi kim cương đeo ở cổ đâu mất rồi?

Người chồng đương thay quần, hỏi:

- Cái gì đó?

Nàng kinh khủng quay lại, đáp:

- Em đã… đã… không còn cái dây chuyền của chị Forestier nữa.

Chàng đứng phắt ngay dậy, cuống cuồng:

- Thế nào?... Sao?... Vô lý!

Rồi họ kiếm trong các áo dài, nếp áo choàng, kiếm trong các túi áo, kiếm khắp. Mà không thấy.

Chàng hỏi:

- Em chắc chắn là còn đeo nó khi khiêu vũ ra chứ?

- Vâng. Em còn rờ thấy nó khi qua phòng trước của Bộ mà.

- Nhưng nếu đánh rớt ở ngoài đường thì đã nghe thấy tiếng rơi rồi. Chắc rớt ở trên xe.

- Vâng. Chắc vậy. Anh có ghi số xe không?

- Không. Còn em, em có nhìn số xe không?

- Không.

Họ sửng sốt ngó nhau. Sau cùng Loisel lại bận quần áo lại, bảo vợ:

- Anh trở lại quảng đường mà mình đã đi bộ để xem có tìm thấy không.

Rồi chàng ra đi. Nàng vẫn bận chiếc áo dự dạ hội đó mà ngồi xuống ghế dựa, mệt mỏi không còn sức lại giường nằm nữa, không suy nghĩ gì cả mà phòng cũng không đốt lửa.

Khoảng bảy giờ sáng, người chồng về, kiếm không thấy.

Chàng lại sở Cảnh sát, lại các toà báo, lại các hãng xe nhỏ, bất kì đâu có chút hi vọng, chàng cũng tới, hứa sẽ thưởng một số tiền nếu ai bắt được mang trả lại.

Nàng chờ đợi suốt ngày hôm đó, vẫn chưa bớt hoảng hốt trước cái tai nạn ghê gớm ấy.

Chiều tối Loisel trở về nhà, má hóp xuống, mặt xanh nhợt: chẳng có tin tức gì cả.

Chàng bảo:

- Phải viết cho chị bạn của em, bảo rằng lỡ làm gẫy cái khoá, và đương đem đi sửa. Như vậy có thì giờ để xoay xở.

Rồi chàng đọc cho nàng viết.

Một tuần lễ sau, họ hết hi vọng rồi.

Và Loisel già đi đến năm tuổi, chàng bảo:

- Phải mua chiếc khác thường chứ.

Hôm sau, họ tìm địa chỉ ghi trong cái hộp chứa chiếc dây chuyền đó rồi theo địa chỉ ấy mà tìm lại cửa hàng bán châu báu.

Chủ tiệm mở sổ sách ra coi, bảo:

- Thưa bà, tôi không bán chuỗi hột xoàn đó, chắc là tôi chỉ bán cái hộp không thôi.

Rồi họ đi hết tiệm kim hoàn này tới tiệm kim hoàn khác. Nhớ lại chiếc dây chuyền cũ. Kiếm một sợi dây chuyền giống như vậy. Cả hai đều buồn rầu, lo lắng gần hoá đau.

Họ thấy trong một tiệm ở Palais-Royal, một chuỗi hột xoàn mà họ cho rằng như in chuỗi cũ. Giá bốn mươi lăm ngàn quan. Chủ tiệm bằng lòng để lại với giá ba mươi sáu ngàn.

Họ năn nỉ chủ tiệm đợi họ ba ngày nữa, đừng bán cho ai. Và họ đưa thêm điều kiện này là nếu trước cuối tháng hai, họ tìm được chiếc dây cũ thì họ đem trả tiệm chiếc dây mà họ mua và chủ tiệm sẽ hoàn lại cho họ ba mươi bốn ngàn quan.

Loisel có được mười tám ngàn quan của cha để lại. Số tiền thiếu phải đi vay.

Họ hỏi vay người này ngàn quan, người kia năm trăm quan, chỗ này năm đồng[2], chỗ kia ba đồng. Chàng phải làm giấy nợ, kí những cam kết tai hại, hỏi tiền những kẻ cho vay nặng lãi, giao thiệp với mọi hạng chủ nợ. Chàng làm hại hết cái đời của chàng, cứ kí liều, không biết có giữ được lời kí kết hay không, rồi hoảng hốt, lo lắng về tương lai, lo cho cái cảnh khốn đốn tối tăm sẽ tới, cái nông nỗi phải chịu tất cả những thiếu thốn về thể chất và tất cả những hành hạ về tinh thần. Chàng đem số tiền ba mươi sáu ngàn quan chồng cho chủ tiệm kim hoàn rồi cầm chuỗi hột xoàn mới về.

Khi cô Loisel mang chiếc dây chuyền trả cô Forestier, cô này cằn nhằn bảo:

- Sao chị không đem lại sớm hơn? Tôi có lúc phải đeo nó.

Nàng sợ bạn sẽ mở hộp ra coi, nhưng cô Forestier không mở. Nếu bạn mở ra thấy cái dây chuyền này khác thì sẽ nghĩ làm sao nhỉ? Sẽ trách móc làm sao nhỉ? Có lẽ cho nàng là quân ăn cắp chăng?

Cô Loisel chịu sống cảnh nghèo khổ ghê gớm. Nhưng bỗng nhiên cô an phận với tất cả hùng tâm. Phải trả món nợ kinh khủng đó. Thì nàng sẽ trả. Nàng cho người ở thôi việc; đi mướn chỗ khác: một cái gác xép ở sát mái nhà.

Nàng làm hết những công việc nặng nhọc trong nhà, hết những công việc gớm ghiếc ở trong bếp. Nàng rửa chén, móng tay hồng hồng của nàng cà riết vào những đồ sánh nhờn mỡ và và vào đáy những cái xoong mà mòn đi. Nàng chà xà bông những quần áo dơ, những chiếc sơ-mi, những mảnh giẻ rồi đem phơi trên một chiếc dây thừng, mỗi buổi sáng nàng đem rác xuống đường rồi xách nước lên, cứ lên được hết mỗi từng lại phải nghỉ để thở. Rồi ăn bận như một thường dân, nàng xách giỏ đi lại tiệm trái cây, tiệm tạp hoá, tiệm thịt, bị nguyền rủa mà vẫn trả giá từng xu để bảo vệ cái số tiền bần tiện của nàng.

Tháng nào cũng phải trả những món nợ cũ rồi kí những món khác để xin gia hạn, cho có thì giờ.

Chồng làm việc cả buổi tối, giữ thêm sổ sách cho một nhà buôn, và nhiều khi, ban đêm phải chép giấy má để kiếm năm xu một trang.

Đời sống đó kéo dài mười năm.

Hết mười năm, họ trả hết nợ, trả cả vốn lẫn lời, những số lời nặng chồng chất lên nhau.

Bây giờ cô Loisel có vẻ già rồi. Cô thành một người đàn bà khoẻ mạnh, thô kệch, như những người đàn bà vất vả trong những gia đình nghèo. Tóc bù xù, váy xốc xếch, tay đỏ lên, cô nói lớn tiếng, dội nước để cọ sàn. Nhưng thỉnh thoảng, khi chồng ở sở, cô ngồi gần cửa sổ và nhớ cái buổi tối, cái buổi khiêu vũ mà cô rất diễm lệ, được người ta rất hoan nghênh hồi trước đó.

Nếu cô không đánh mất chiếc dây chuyền đó thì đời cô sẽ làm sao nhỉ? Biết đâu chừng? Phải, biết đâu chừng? Đời người thật kì cục, thay đổi mau làm sao! Chỉ một việc nhỏ mọn cũng đủ làm hại hoặc cứu vớt mình được.

Rồi một bữa chủ nhật nọ, nàng đi dạo một vòng ở Champs-Elysées để nghĩ ngơi sau một tuần lễ mệt nhọc, thì thình lình nàng thấy một thiếu phụ dắt một đứa con. Chính là cô Forestier, vẫn trẻ, vẫn đẹp, vẫn có duyên như trước.

Cô Loisel cảm động. Lại hỏi thăm bạn không? Lại chứ. Bây giờ đã trả hết nợ rồi thì nên kể hết cho bạn nghe chứ ngại gì?

Nàng tiến lại.

- Chị Jeanne, mạnh giỏi chứ?

Cô kia không nhận ra nàng, nhạc nhiên thấy bà đó gọi mình thân mật như vậy. Cô ta lắp bắp:

- Nhưng… thưa bà!... Tôi không biết… Có lẽ bà lầm chăng?

- Không. Em là Mathilde Loisel đây mà.

Cô bạn bật lên một tiếng:

- Trời!... Tội nghiệp chị Mathilde, sao chị thay đổi quá vậy!...

- Vâng, em đã phải trải qua nhiều nỗi vất vả lắm, từ cái ngày em không lại thăm chị nữa; bao nhiêu nỗi khốn khổ chị ơi,… mà tại chị đấy!...

- Tại em… Sao thế?

- Chị còn nhớ cái sợi dây chuyền kim cương mà chị cho em mượn đi dạ hội ở Bộ Quốc gia Giáo dục không?

- Nhớ? Thế rồi sao?

- Rồi em đánh mất nó.

- Đâu có! Chị trả lại em rồi mà.

- Em đã đem lại trả chị chiếc khác y hệt đấy. Và mười năm nay trả nợ mới xong. Chị lạ gì, chúng em có của cải gì đâu, trả món nợ đó không phải là dễ… Nhưng thôi, trả xong rồi, và em bằng lòng lắm.

Cô Forestier ngừng lại.

- Chị nói rằng chị đã mua một sợi dây chuyền hột xoàn khác để đền sợi của em ư?

- Vâng. Chị không nhận ra, phải không? Hai chiếc y hệt nhau.

Nàng mỉn cười, vui vẻ một cách tự đắc và ngây thơ.

Cô Forestier rất cảm động, nắm lấy hai tay bạn.

- Trời ơi! Tội nghiệp chị quá, chị Mathilde! Nhưng chiếc của em là đồ giả mà. Đáng giá nhiều lắm là năm trăm quan!...

Chú thích:

[1] Hương ngư: nguyên văn là truite, nay thường dịch là cá hồi. (Goldfish).

[2] Mỗi đồng tiền vàng ăn hai chục quan.