Năm 1946, sau khi cách mạng tháng Tám thành công đem lại độc lập cho đất nước thì thực dân Pháp - được đế quốc Mỹ viện trợ - đã quay trở lại để mong tái chiếm Việt Nam. Sau chín năm chiến đấu, ta đã buộc Pháp ký kết Hiệp định Genève, tạm thời chia đôi Nam, Bắc để sau hai năm sẽ có cuộc tổng tuyển cử quyết định chế độ cho đất nước. Nhưng liền sau đó, Pháp giao miền Nam cho Mỹ để trừ nợ. Đây là thời kỳ đất nước rơi vào tình trạng chia cắt với nhiều xáo trộn tồi tệ và đẫm máu nhất.

Ngày ấy, sống ở miền Nam, tôi có nhiệm vụ sử dụng ngòi bút góp phần đấu tranh cho sự giải phóng quê hương. Ngoài một số truyện chứa đựng nội dung phê phán chế độ được viết theo lối cổ kính - để tránh lưỡi kéo kiểm duyệt - tôi nghĩ các truyện viết về đồng quê và rừng núi sẽ được người đọc thị thành ưa thích vì những màu sắc xa lạ. Như vậy phải có văn phong đa dạng phù hợp với từng thể truyện, và đây có lẽ cũng là sở trường của tôi, sở trường vốn là kết quả của nhiều biến cố - hay nói đúng hơn là những bầm dập - mà tôi đã phải trải chịu từ lúc ấu thơ đến tuổi trưởng thành. Từ một gia đình giàu có nhất vùng, tôi đã phải sống trong cảnh nghèo nàn, từ một bà mẹ tiểu thư, con của một vị thượng quan - tiến sĩ ở trong Ngũ Phụng Tề Phi - tôi đã phải sống với những dì ghẻ thất học, và không kể mấy lần tù cùng bốn chế độ đã phải trải qua - chỉ tính tới thời Mỹ Diệm - tôi chẳng những sống nhiều năm giữa chốn phồn hoa đô hội, còn dành thời gian không nhỏ cho vùng rừng núi hoang vu đến miền cát trắng hoang sơ. Những bất thường ấy, ở trong cuộc sống, có thể giúp tôi tìm được giọng điệu khác nhau cho mỗi thể truyện.

Khi viết Bút máu theo lối cổ kính, vào năm 1958, như một tuyên ngôn đối với chính mình, đồng thời để phản ứng lại đội ngũ bồi bút đông đảo thời ấy, tôi mượn tên anh Vũ Hạnh để làm bút hiệu - đó là người bạn đồng hương, vừa là bạn tù, đồng thời là một chiến sĩ tuyệt vời - để tăng thêm phần trách nhiệm của mình đối với ngòi bút. Sau ngày Giải phóng, một cô bạn văn ở ban đối ngoại của Hội Nhà văn Liên Xô cho biết Bút máu từng được dịch ra tiếng Nga, song vì tôi không biết ngoại ngữ này nên không tìm giữ bản dịch, chỉ giữ mỗi truyện Chất ngọc được một tạp chí ở Mỹ - Southeast Chronicle - dịch và đăng tải ở số 70-71.

Để thử viết một truyện nông thôn - là Miếng thịt vịt - tôi đã khai thác cảnh nghèo cùng cực ở một miền quê, sát cạnh làng tôi, trước thời Cách mạng, và sau khi đăng trên tờ Bách Khoa, tôi nhận được lời nhắn gửi trên một nhật báo - của kịch tác gia nổi tiếng là Vi Huyền Đắc - mời tôi đến gặp tại nhà, vì tôi bấy giờ còn sống lang thang, không có chỗ ở cố định. Ông đón tiếp tôi niềm nở, tỏ ra thích thú câu chuyện tôi viết, vì ông cho rằng có nhiều kịch tính. Truyện Miếng thịt vịt là bước mở màn cho một tình bạn vong niên hết sức đậm đà giữa ông và tôi, kéo dài cho đến ngày ông từ giã cõi đời.

Viết về núi rừng, tôi có khá nhiều vốn sống và truyện Mùa xuân trên đỉnh non cao chỉ là một kỷ niệm nhỏ trong thời chống Pháp khi tôi xin được nghỉ dạy để gia nhập đội Văn nghệ Thanh niên xung phong lên phục vụ trên chiến trường Tây Nguyên, và Cuôi ba dùm là sự ghi lại, theo lời kể về các phong tục tuyệt vời của những đồng bào miền núi.

Khi Mỹ kéo quân ồ ạt sang xâm lược Việt Nam thì sự hiện diện của quân đội Mỹ và đám chư hầu đã làm xã hội miền Nam xuống cấp trầm trọng về mặt tinh thần. Thực trạng đó thể hiện trong các truyện ngắn Người chồng thời đại, Mụ Tư Cò để mong ghi lại chút gì về sự sa đọa của một giai đoạn ở trong sinh hoạt đô thị miền Nam.

Tôi chỉ xin nhắc lại đôi kỷ niệm về một số truyện có mặt trong tuyển tập này, chứ không làm một hồi ức về cái quãng đời cầm bút mà tôi trải qua với nhiều sự cố và nhiều ngục tù.

Vũ Hạnh

11.1.2011