Ivo Andritch là một trong những nhà văn lớn nhất của Nam Tư và một số tác phẩm cửa ông – đặc biệt là truyện CHIẾC CẦU TRÊN SÔNG DRINA … đã được coi là mẫu mực trong nước ông. Nhiều cuốn của ông đã hoặc đang được dịch ra tiếng Đức, tiếng Anh, tiếng Pháp, tiếng Ý và nhiều ngôn ngữ Slave: ông là một trong số rất ít nhà văn Nam Tư nổi tiếng khắp thế giới.

.

Gốc gác ở Bosnie, ông đã dành già nửa số tác phẩm của ông để viết về tổ quốc.

Sinh năm 1892 trong một gia đình Ki tô giáo làm nghề thủ công và thương mại. Ông mới hai tuổi thì thân phụ thình lình qui tiên. Thân mẫu ông góa chồng hồi hai mươi mốt tuổi, về sống với cha mẹ Ờ Vichégrad, một thị trấn đẹp trên bờ sông Drina. Cậu Ivo sống hết tuổi thơ và học hết ban tiểu học ở đó, rồi lại Sarajevo học ban trung học tới khi đậu tú tài.

Ông suốt đời quyến luyến với ba thị trấn Travnik, Vichégrad, Sarajevo của xứ Bosnie và sau này lấy ba nơi đó làm bối cảnh cho ba cuốn tiểu thuyết lớn: Cố sự Travnik, Chiếc cầu trên sông Drina, Cô gái già, cả ba đều xuất bản năm 1945, khi thế chiến thứ nhì mới chấm dứt.

Đậu tú tài rồi, Ivo Andritch học môn sử và các ngôn ngữ Slave ở các đại học Zagreb, Vienne và Cracovie.

Nhưng năm 1914, ông bị nhà cầm quyền Áo bắt ở Split vì ông là nhà ái quốc Nam Tư chống lại họ, nhốt ông một năm trong các khám Chibenik và Maribor, sau an trí ông ở gần Zenitsa. Năm 1917, nhân lễ đăng quang cửa Hoàng đế Charles, ông được ân xá và năm sau ông tiếp tục học lại. Ông trình ở Đại học Gratz một luận án tiến sĩ về đời sống tinh thần ở Bosnie – Herzégovine dưới thời Thổ Nhĩ Kỳ thống trị, và sáng lập tạp chí văn học Zagreb.

Ông vô ngành ngoại giao, từ cuối thế chiến thứ nhất tới đầu thế chiến thứ nhì lưu trú trong nhiều kinh đô hoặc thị trấn lớn cửa châu Âu: Rome, Bucarest, Madrid, Trieste, Genève, Bruxelles, chỗ ở lâu, chỗ chi ở trong một thời gian ngắn. Sau cùng, từ 1939 đến 1941 ông làm đặc sứ cửa Nam Tư ở Bá Linh.

Nhưng ông vừa là nhà ngoại giao vừa là nhà văn, cũng như Claudel và Giraudoux ở Pháp, như Rakitch và Doutchitch ở Nam Tư.

Ông bắt đầu vô làng văn năm 1918 khi ông xuất bản tập nhật ký tự tình trong những năm bị nhốt khám, mà nhan đề Ex Ponto mượn của Ovide[1]. Năm 1919 ông cho ra tập Ưu tư, cũng là một tập văn xuôi tự tình, và năm 1920, ông cho ra truyện đầu tiên: Con đường Alia Djerzelez.

Từ đó, ông bắt đầu nổi danh là nhà viết truyện ngắn. Trong thời gian giữa hai thế chiến, ông cho ra ba tập truyện ngắn (1924, 1931, 1936), tiếp theo là một tập truyện mới (1948).

Andritch là một nghệ sĩ có tài, một tâm lý gia sâu sắc. Đa số tác phẩm của ông đều lấy xứ Bosnie làm đề tài và khung cảnh, chép lại lịch sử Bosnie từ khi bị Thổ Nhĩ Kỳ xâm chiếm cho đến thời đại chúng ta, tả những thị trấn, làng mạc, dân chúng ở Bosnie – Thổ, Slave theo Hồi giáo, Serbie theo Ki tô giáo chính thống, Croatie theo Công giáo, thầy tu theo dòng thánh François ở Assise, Do Thái, sĩ quan Áo, bọn hảo hán lục lâm, vân vân – và cổ tục, truyền kỳ của họ, chiến tranh, nguyện vọng, những mối căm thù tàn bạo cùng những đam mê ghê gớm của họ …

Tập Cố sự Travnik kể truyện một lãnh sự Pháp do Napoléon phái tới một thị trấn nhỏ ở Bosnie, miêu tả những hoạt động chính trị và thương mại của ông ta, những nỗi khó khăn và nguy hiểm ông gặp trong miền lạc hậu gần như dã man đó, sự kình địch giữa ông ta và viên lãnh sự Áo (cả hai đều mưu mô quỉ quyệt để được lòng các nhà cầm quyền Thổ, và các thầy tu theo dòng thánh François ở Assise), cái không khí nặng nề cô quạnh ngu dốt và tàn nhẫn của phương Đông trong đó họ và gia đình họ phải sống, không phải khi đó khiến họ đôi khi gần gũi với nhau mặc dầu vẫn nghi kỵ nhau. Những xáo trộn lớn lao trong thời Napoléon vang dội tới cả thị trấn nhỏ hẻo lánh của đế quốc Thổ này, xen với những nỗi vui buồn trong gia đình, những truyện tình cảm và những biến cố trong miền.

Cô gái già, là một tiểu thuyết theo kiểu Balzac, về vài khía cạnh, không giống các tác phẩm khác của Andritch, nhưng vẫn sâu sắc về tâm lý. Một thiếu nữ gốc ở Sarajevo biến đổi hẳn sau một cơn gia biến khiến sản nghiệp của cha nàng tiêu tan hết. Nàng hóa ra keo kiệt, ghét đời, cho vay nặng lãi và càng ngày càng sống một cuộc đời cô độc. Cho tới cuối truyện mà cái chết của nàng vẫn còn là một bí mật.

Tác phẩm lớn nhất của Ivo Andritch hiển nhiên là truyện Chiếc cầu trên sông Drina … đã được một giải thưởng lớn về văn chương ở Nam Tư, và đã tái bản tới lần thứ mười hai.

Chiếc cầu danh tiếng xây trên sông Drina ở Vichégrad để nối xứ Bosnie với xứ Serbie, cả hai thời đó đều là những tỉnh trong đế quốc Thổ, mới là nhân vật chính trong bộ cố sự chép từ thế kỷ XVI tới năm 1914 đó. “Công trình kiến trúc quí báu, đẹp tuyệt vời” kia trong xứ hẻo lánh ấy làm cho người ta ngạc nhiên và giúp cho tác phẩm có tính cách nhất trí: Chương nào cũng chép một cố sự liên quan tới “Chiếc cầu trên sông Drina”.

Chiếc cầu đó[2] được xây cất năm 1571, theo lệnh của quan tể tướng Mehmed Pacha Sokolovitch. Ông sinh trong một làng nhỏ ở Bosnie, gần Vichégrad, hồi mười tuổi đã bị triều đình Thổ bắt rời cha mẹ, theo cái tục dã man gọi là huyết cống (thuế máu), đưa tới Constantinople, rồi nhập tịch Thổ, theo Hồi giáo, sau thành một sĩ quan Thổ, hoạn đồ rất rực rỡ (chương II).

Chương III và IV chép việc xây cất cầu, những khổ dịch, và đau khổ ghê gớm mà tên hiểm ác Abidaga, người tin cẩn của quan tề tướng, bắt dân chúng chịu, âm mưu phá cầu do Radislav tổ chức bị phát giác, Radislav bị bắt giam rồi bị xử tử xóc xiên (cuộc hành hình này thật rùng rợn, bút pháp tả chân tàn nhẫn).

Nhưng mọi thứ biến cố – hết thảy đều liên quan tới chiếc cầu trên sông Drina – nối tiếp nhau xảy ra trong những thế kỷ sau nạn lụt, loạn lạc, bệnh dịch, và trên cầu đặt lính canh gác, kiểm tra mọi người qua cầu; vụ tự tử cửa thiếu nữ diễm lệ Fata, để tránh khỏi một cuộc ép duyên, nàng từ trên cầu đâm đầu xuống sông; vụ quân đội Áo-Hung xâm chiếm Bosnie năm 1878, hậu quả là những biến chuyển về kinh tế, đặc biệt là việc xây một đường xe lửa làm cho cầu mất phần quan trọng đi, rồi tới phong trào xã hội, chiến tranh Balkan, những thế hệ mới vươn lên, sau cùng là ám sát thân vương Áo năm 1914, chiến tranh giữa Serbie – Áo-Hung, và cầu bị bắn phá …

Bộ cố sự dài này xen lẫn nhiều truyện tình cảm hoặc khôi hài, hấp dẫn từ đầu tới cuối. Như trong tập Cố sự Travnik, biến cố lịch sử ghép vào những biến cố gia đình. Tác giả là một học giả mà cũng là một nghệ sĩ, mô tả tâm lý rất tài. Chúng ta không sao quên được nhân vật Ali-Hodja một người Thổ bảo thủ tục lệ cổ truyền, ngơ ngác hoang mang vì những xáo trộn ở chung quanh.

Văn nghiệp của Andritch còn tiếp tục. Văn hào đó còn đương sáng tác mạnh, viết các bài báo, truyện ngắn và tiểu luận về nhiều vấn đề (về Bolivar, Goya, Pétrarque, v.v …). Năm 1944, ông đã cho ra một truyện ngắn giá trị: Triều đình xấu xa. Người ta có quyền chờ đợi ở ông nhiều tấc phẩm lớn nữa.

Người dịch rất lấy làm thích thú được tô lòng tri ân tất cả những người Nam Tư hoặc Pháp đã giúp mình trong công việc đôi khi khó khăn này, như cô Liliana Barbalitch, và các ông Radoslav Josinovitch, Antun Solan, Dragan Nedelkovitch, Guy Verret, Daniel Alexandre, Gabriel Plisson, và cả tác giả nữa, vì chính ông đã nhiều lần gỡ rối cho chúng tôi một cách rất nhã nhặn…

Bordeaux, tháng Giêng năm 1956.

GEORGES LUCIANI.

Chiếc cầu trên sông Drina (khoảng 1890)

*

Đại ý mỗi chương

§I: Con sông Drina và chiếc cầu. Ảnh hưởng của chiếc cầu tới đời sống thị trấn Vichégrad.

§II: Chiếc đò ngang. Tuổi thơ của tề tướng Sokoli, người cho xây cầu.

§III: Abidaga bắt dân làm xâu đề xây cầu. Dân chúng thán oán. Một nông dân, Radislav, tổ chức phá ngầm công việc, bị bắt, tra tấn, xử tử hình xóc xiên.

§IV: Nông dân quyên tiền chôn cất lén cho Radislav. Có người tố cáo sự tham nhũng của Abidaga, hắn bị trừng trị. Người khác lên thay. Và cầu dựng lên với một lữ quán.

§V: Qua thế kỷ sau, lữ quán đó cũ quá, thiếu tiền tu bổ, sập. Thị trấn Vichégrad bị một trận lụt lớn.

§VI: Nghĩa quân Serbie nổi dậy chống Thồ. Chính quyền Thổ dựng một đồn canh trên cầu, tra hỏi người qua lại. Dân lành bị linh giết oan.

§VII: Thế kỷ XIX. Vấn đề biên giới. Dân tị nạn. Dịch hạch và dịch tả phát trong miền.

§VII: Một thiếu nữ đẹp, nàng Fata, bị cha ép duyên, hôm đón dâu, đâm đầu từ trên cầu xuống sông Drina.

§IX: Tụi Áo muốn chiếm Bosnie – Herzégovine. Osman quyết tâm kháng chiến, nhưng không có lực lượng Ali Hodja công kích, bị Osman đóng tai vào một đà trên cầu. Quân Áo vô Vichégrad, giải thoát cho Ali Hodja.

§X: Thị trấn Vichégrad cử bốn đại diện lại cầu đón đại tá Áo. Đại tá áo khinh miệt họ.

§XI: Người Áo bắt đầu cai trị, sửa sang thị trấn, phá lữ quán cũ để xây trại binh. Dân chúng lần lần bó nếp sống Thổ mà theo nếp sống Tây Âu (Áo). Một ông già Thồ, Chemsibeg nhất định bất hợp tác. Chiếc cầu vẫn không thay đổi.

§XII: Một kẻ đánh bạc với ma, thua hết cả gia sản, đau một trận dữ dội rồi chừa. Một thanh niên Do Thái bỏ nhà ra đi vì mê cờ bạc.

§XIII: Áo kiềm tra dân số đề bắt lính. Một thiếu nữ dùng mỹ nhân kế đề đưa một nhà cách mạng qua cầu (có lính gác) mà trốn qua Serbie.

§XIV: Cuối thế kỷ XIX. Đời sống mới theo Tây Âu, kinh tế có phần phát triền hơn. Lotika, một quả phụ Do Thái rất đảm đang quản lý một lữ quán, giúp đỡ cả họ hàng.

§XV: Một bọn ăn không ngồi rồi trêu và giễu một gã chột mắt, nghèo khổ mà mê gái, thất tình.

§XVI: Đầu thế kỷ thứ XX, Nữ hoàng Áo bị ám sát ở Genève. Sửa cầu trên sông Drina, đặt ống nước, xây đường xe lửa.

§XVII: 1908 – Phong trào xã hội phát sinh. Vua Áo sát nhập Bosnie – Herzégovine vào đế quốc Áo, hứa cho Bosnie – Herzégovine được hưởng hiến pháp, lính tới đóng ở Vichégrad, đặt mìn trong một cột cầu.

§XVIII: Những năm sôi động trước thế chiến thứ nhất. Thổ mất hết ảnh hưởng ở Bosnie – Herzégovine. Chiếc cầu hết quan trọng. Sinh viên đi học xa đem về những tư tưởng mới.

§XIX: Bọn thanh niên và sinh viên bàn về chính trị, nhóm Quốc gia muốn thoát ly Áo. Hai thanh niên gây với nhau vì nàng Zorka. Một cặp nhân tình lớn tuổi Một Ổ điếm.

§XX: Thế hệ trước đã suy, chán nản. Nữ chủ quán Lotika làm ăn hết khá, thất vọng về họ hàng.

§XXI: Năm cuối cùng 1914, được mùa, ai cũng mừng. Một con buôn Do Thái. Cô Zorka ở chương XIX thất tình.

§XXII: Thân vương Áo François Ferdinand bị một sinh viên Serbie ám sát ở Sarajevo. Áo đàn áp tàn nhẫn dân Serbie. Một nhóm thanh niên trốn qua Serbie để kháng Áo. Nghĩa quân Serbie nã đại bác vào cầu và thị trấn. Trại lính cháy.

§XXIII: Thị trấn Vlchégrad sống hồi hộp dưới trận mưa đạn. Tình cảnh và tám trạng mỗi hạng người: Thổ, Serbie theo Ki tô giáo, Do Thái. Nữ chủ quán Lotika thất vọng quá, tản cư, bị bệnh thần kinh, kiệt lực. Cầu vẫn còn, mặc dầu bị đại bác nghĩa quân bắn phá hằng ngày.

§XXIV: Bọn áo rút hết ra khỏi thi trấn, cho nổ mìn, sập một cột cầu. Nghĩa quân Serbie vô thi trấn. Ali Hodja ở chương IX, ông giià Thổ thủ cựu, chán nản, chết về bệnh tìm trên đường từ tiệm về nhà. Thời đại cũ cáo chung.

Chú thích:

[1] Thi sĩ La tinh, sanh năm … 43, mất năm +17 hay +18, lưu lại nhiều tác phẩm bất hủ, trong số đó có tập Epistalae ex ponto (tiếng Pháp dịch là Pontiques) gồm những bức thư viết bằng thơ gởi cho vợ và bạn thân khi ông bị đày ở Tomi, giọng bi thảm. N.H.Lê

[2] Bị phá hủy một phần trong hai thế chiến, năm 1914 và năm 1943, cầu đã được trùng tu lại từ 1949 đến 1952 và hiện nay vẫn đứng sừng sững trên dòng nước chảy như thác của sông Drina.

(Trong bản dịch này, những cước chú đánh số Ả Rập là của Georges Luciani, những cước chú hoa thị là của N.H. Lê)