“Trên đời thực chất không có đường, người ta đi mãi thì thành đường” - đấy là câu nói của văn hào Trung Quốc Lỗ Tấn. Con đường của văn học trinh thám Việt Nam hiện đại cũng bắt đầu bằng cách như thế, mà một trong những người đặt bước chân đầu tiên để vạch đường là Thế Lữ.

Văn học chữ quốc ngữ Việt Nam hiện đại bắt đầu hồi đầu thế kỷ 20 bằng việc tiếp biến từ văn học nước ngoài. Thay cho thói quen đọc tiểu thuyết bằng văn vắn, tiểu thuyết văn xuôi trong giai đoạn phôi thai này của chữ quốc ngữ thoạt đầu mô phỏng, phóng tác dựa trên nhửng cốt truyện Tàu. Đến khi người Pháp đã đặt được hệ thống cai trị tương đối ổn định ở cả ba miền Bắc, Trung, Nam của nước Việt Nam và rảnh tay thực hiện chủ trương khai hóa văn minh bằng văn hóa thì văn học Pháp cũng như phương Tây bắt đầu tràn vào đời sống người Việt.

Thế nên cũng dễ hiểu khi những trí thức, nhà văn Việt Nam bắt đầu sử dụng phương pháp Việt hóa các cốt truyện của văn học phương Tây để xây dựng những tác phẩm văn xuôi dài hơi. Đọc các tác phẩm của Hồ Biểu Chánh như Chúa tàu Kim Quy có thể thấy hơi hướng Bá tước Monte-Cristo của Alexandre Dumas, Cay đắng mùi đời gần như phản chiếu Không gia đình của Hector Malot, còn Ngọn cỏ gió đùa phảng phất Những người khốn khổ của Victor Hugo...

Đến văn học trinh thám mà Thế Lữ Là người mở đường, sự tiếp biến này mang một bước chuyển mới: không còn dựa trên những cốt truyện có sẵn nữa mà bắt đầu sáng tạo ra những hình tượng văn học của riêng mình, cho dù những hình tượng này vẫn còn bị ảnh hưởng bởi các hình mẫu trong văn học phương Tây.

Hai truyện vừa tựa đề là “Phóng viên trinh thám” và “Những nét chữ” tập hợp chung lại thành tập Lê Phong của Thế Lữ, tiêu biểu cho xu hướng này.

Năm 1936, nhà văn Phạm Cao Củng viết và xuất bản Vết tay trên trần, có thể coi là cuốn tiểu thuyết trinh thám đầu tiên của văn học Việt Nam hiện đại. Một năm sau, Thế Lữ viết “Phóng viên trinh thám” và “Những nét chữ”.

Cả Phạm Cao Củng lẫn Thế Lữ đều chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của những bậc thầy viết truyện ly kỳ, trinh thám thế giới như Edgar Allan Poe, Conan Doyle. Cả chàng thám tử Kỳ Phát của Phạm Cao Củng lẫn chàng phóng viên trinh thám Lê Phong của Thế Lữ đều mang đậm dáng nét của thám tử Sherlock Holmes.

Thậm chí trong “Phóng viên trinh thám” và “Những nét chữ”, nhân vật phóng viên Lê Phong tuyên bố thẳng là mình dùng phương pháp suy luận của Sherlock Holmes để truy tìm thủ phạm. Bộ đôi Lê Phong-Văn Bình trong hai truyện này cũng là một sự mô phỏng bộ đôi Sherlock Holmes-bác sĩ Watson trong serie truyện của nhà viết tiểu thuyết trinh thám lừng danh nước Anh Conan Doyle.

Hai truyện vừa của Thế Lữ đều có kết cấu giống như các tiểu thuyết trinh thám thời kỳ đầu của Conan Doyle, khi xác chết xuất hiện ngay từ những trang đầu tiên. Công việc sau đấy của nhân vật chàng phóng viên điều tra Lê Phong là sử dụng phép suy luận duy lý, kết nối những hiện tượng rời rạc, phân tích logique tâm lý để tìm thủ phạm.

Kết cấu của “Phóng viên trinh thám” cũng là một trong số những mô thức quen thuộc của truyện trinh thám phương Tây: một vụ giết người trong mật thất. Còn “Những nét chữ” liên quan đến một hình thức hấp dẫn của trinh thám hiện đại: mật mã.

Nhưng dẫu cho có mang kết cấu cũng như mô thức quen thuộc của văn học trinh thám phương Tây thì truyện về chàng phóng viên điều tra Lê Phong vẫn là những câu chuyện trinh thám An Nam. Thế nên hai truyện vừa này vẫn mang đậm dấu ấn Việt Nam.

Nói cách khác, những trải nghiệm cá nhân của Thế Lữ đã ánh xạ vào trong hai truyện vừa “Phóng viên trinh thám” và “Những nét chữ” một cách rõ nét, mang lại cho hai truyện cái phong vị văn chương và đời sống của chính Thế Lữ.

Những năm tháng tuổi thiếu niên, Thế Lữ phải rời xa mẹ sống cùng gia đình bên nội ở vùng rừng núi Lạng Sơn, khi ấy hãy còn hoang sơ heo hút, đã mang lại những chi tiết bí hiểm có hơi hướng “đường rừng”, với Phủ Lạng Thương, những người khách buôn lậu qua biên giới với con dao giết người của người Thổ, Mán... trong “Phóng viên trinh thám”.

Bài thơ chứa đựng mật mã trong “Những nét chữ” giúp tác giả của “Nhớ rừng”, một kiện tướng trong phong trào Thơ mới, trổ tài sáng tác kết hợp với... nói lái, một dạng mật mã sơ khai của người Việt!

Cũng không thể không tính đến việc khi sáng tác hai truyện vừa này, Thế Lữ đã có một thời gian dài làm báo, hết Phong Hóa sang đến Ngày Nay, những cơ quan ngôn luận của nhóm Tự Lực Văn Đoàn mà Thế Lữ là một trong những người sáng lập. Còn gì tuyệt hơn khi kết hợp giữa công việc làm báo, một nghề nghiệp mà nhiều người mơ ước ở thời buổi ấy, với công tác điều tra truy tìm thủ phạm đầy ly kỳ hấp dẫn của những vụ án mạng hay tự tử!

Thế Lữ đã gửi gắm chút mơ màng của mình vào những ký ức ấu thơ, sự hấp dẫn của bí mật trong những dòng thơ tình hay vào hình tượng chàng phóng viên tài giỏi Lê Phong như vậy.

Mà biết đâu đấy, cũng có thể là chút mơ màng của Thế Lữ, rằng nước Việt vẫn có thể có những nhà trinh thám đại tài, nào kém cạnh gì Sherlock Holmes của nước Anh!

Ở thời điểm vào thập niên 30 của thế kỷ trước, chắc chắn chẳng mấy ai có cơ hội đọc hết được toàn bộ 4 đoản thiên tiểu thuyết và 56 truyện ngắn về nhân vật thám tử Sherlock Holmes của Conan Doyle. Bây giờ có điều kiện đọc lại thì đó vẫn là câu chuyện của người ta. Còn đọc Lê Phong, người đọc hôm nay đọc lại trinh thám An Nam thuở ban đầu, để có thể mơ màng cùng Thế Lữ...

Yên Ba Tháng 12-2015