Chiếc xe U-oát rẽ ngoặt từ đường Hai mươi chạy theo mặt đê cao tới đầu làng Kim Trang. Mặt trời đứng bóng. Hai bên thành xe lấp loáng ánh nắng phản chiếu. Ngang qua chân khóm tre nổi tiếng một thời, xe bon tới chùa Mận thuộc địa phận làng Thị. Nó buộc phải dừng lại. Đường bị đào cắt ngang làm khoi tháo nước. Người lái xe rướn cổ nhìn thấy phía trước còn mấy chỗ bị cắt như thế.

Sao vậy nhỉ? May mà mùa hè chưa tới nên cái nắng bây giờ lại dịu mát. Chiến sĩ lái tắt máy, bước ra, nhăn nhó đứng nhìn. Cửa phía sau ô tô cũng mở. Một người nữa bước xuống. Anh mặc quân phục bạc thếch và không có sao, mũ, quân hàm. Anh trạc ngoài năm mươi nhưng xem ra còn lanh lẹn như chưa đến tuổi ấy. Anh thọc tay túi quần lôi ra bao du lịch màu đỏ đưa mời chiến sĩ lái. Đó là đại tá Bùi Danh Tân - một người dân làng Thị.

- Mình chủ quan! - Anh nói - Với lại cứ muốn đi cho gần. Lẽ ra chạy quá chút nữa trên con đường Hai mươi, rẽ vào làng Cao, chạy quanh bờ giếng nước một thời huy hoàng và là niềm kiêu hãnh của dân làng ấy, sẽ tới nhà. Xa mà chắc. Nhưng quỷ quái làm sao, con đường này mới cách đây hai mươi năm còn xanh mượt bóng cây phi lao và bạch đàn, xe chạy tới tận xóm Đình cậu ạ, thế mà bây giờ... Cậu nhìn xem: đường bị cắt, cây cối chẳng còn. Họ có trồng lớp khác thay thế hay là chỉ cưa ra làm củi đây.

Chiến sĩ lái biết cấp trên bực bội. Vợ con đang đợi sau mấy năm biệt tăm mà giờ đây lại đứng bên những con hào cùng chiếc ô tô nhìn về làng cách chừng mươi tầm tay với thì điên lên là phải lắm. Kể ra cũng vô lý thật khi hai bên con đường này không một bóng cây. Những hố nham nhở chạy dài dài chắc là do người ta đào gốc lấy củi. Nhưng sao không trồng lại? Sao không khai thác một bên và trồng lớp mới luôn, cây khỏe mạnh mới khai thác tiếp bên kia? Đường về làng sẽ lúc nào cũng mát, màu xanh lúc nào cũng dịu tỏa bóng che bớt sự gay gắt của ánh nắng mặt trời?

Chiến sĩ lấy bi đông đựng nước chè đặc rót ra ănggô đưa mời thủ trưởng.

- Uống đi anh. Có gì mà phải bực. Không đi được thì quay lại. Cùng lắm một vài lít xăng. Nhưng cứ nghỉ một chút cho máy đỡ nóng. Bực cũng chẳng biến những con hào đang cắt ngang kia thành mặt đường bằng đi được.

Người đứng tuổi không trả lời. Anh vừa vui mừng lại vừa băn khoăn trước những đổi thay. Gần bốn mươi năm xa, anh nhiều lần về phép thăm nhà nhưng chưa bao giờ có lần về đặc biệt như hôm nay. Anh về hẳn. Anh nghỉ hưu. Anh đặt dấu chấm to tướng sau cả cuộc đời hoạt động của mình. Chặng đường dài hun hút khởi đầu từ những năm 1949-1950, giờ đây anh đã tới điểm tận. Tuổi già lởn vởn. Ngày về lẫn lộn buồn vui. Sự sum họp đến khi đầu điểm bạc. Quang cảnh hiện ra trước mắt kia cũng báo hiệu một vài dấu hiệu tàn phai. Chùa Mới của làng Cao chỉ còn cây đa. Chùa Dền gần như biến mất. Chùa Mận chỉ còn cây quéo đã chẳng sum suê mà lại quắt queo như bà già nay mai về cõi. Chùa Hàn ở dưới kia, mờ mờ mái rêu phong sau bóng cây thưa thớt.

- Thay đổi nhiều quá. - Anh nói - Những lần về trước dường như mình không chú ý đến, nhưng hôm nay... Con ngòi chạy thẳng từ cổng Cầu Sung tới đây là đường vận động chiến đấu của du kích mỗi lần địch kéo sang làng tề Kim Trang hầu như chỉ còn là bóng dáng. Đất cát đầy dần lên chăng, hay cái nhìn không còn trẻ tươi như cũ?

Chiến sĩ buông thõng như nói cho riêng mình:

- Đến nét mặt của ta cũng thay đổi từng ngày, huống chi cảnh vật. Có người đổi khác từ từ. Có người lật úp, tráo trở đến mức không kịp nhận ra.

Anh cán bộ sững sờ quay nhìn chiến sĩ lái:

- Cậu vẫn hay chua chát?

Chiến sĩ cười:

- Đúng! Em xin nhận. Nhưng chính sự đời bây giờ là thế.

Họ im lặng. Tân tỏ ra không muốn tranh luận tiếp. Anh đăm đăm nhìn tới chân làng và cánh đồng lúa đang thì con gái. Những nõn lá tơ mành múa may trên mặt nước bèo dâu đang chìm. Nắng lấp lóa như cánh chim chao lượn. Ý nghĩ của hai người bay theo những định hướng khác nhau và chẳng ai để ý đến một cô gái đang theo bờ ruộng từ phía Quán Dòng đi lại. Cô chào làm hai người giật mình. Tân vui vẻ bắt chuyện:

- Cô là người làng Thị à?

Cô gái cười đỏ mặt:

- Không phải ạ.

Anh chăm chú hỏi tiếp:

- Hay là người làng Cao?

Mặt cô gái càng đỏ:

- Cũng không phải đâu ạ.

Đại tá ngạc nhiên:

- Ủa, vậy sao cô đi từ phía Quán Dòng lại? Đó có phải đường liên thôn liên xã gì đâu.

Cô gái nông thôn thấy rõ ràng không nên trêu đùa người đứng tuổi này nữa. Vẻ thẹn thùng biến mất. Cô vẫn cười, nhưng là cái cười thân mật:

- Chú không nhận ra cháu. Bố cháu với chú ngày xưa cùng là du kích. Bố cháu vẫn kể về trận càn Con Cắt với Brốtxê gì đó và cháu nghe cứ như truyện cổ tích vậy. Cháu chả biết lính GM là gì mà bố cháu cứ kể ra vanh vách, nào là chúng tấn công vào làng vớ được hầm bí mật, nào là chúng ôm rơm đốt đình làng ta, nào là chúng bắn chết ông Hoạt.

- Hóa ra cháu là con bố Thùy. Chao ôi, chú nào có ngờ. Mỗi lần về các cháu lại đổi khác. Bố mẹ cháu ra sao? Đủ ăn chứ?

- Bố mẹ cháu khỏe. Còn ăn uống... Biết nói với chú thế nào? Tiếc rằng không có đường cho ô tô chạy để cháu có thể dẫn chú đến cánh đồng Mè đang bỏ hoang. Mười mẫu chứ không phải ít. Ruộng đất vậy làm sao no đủ được hả chú.

Cả đại tá nghỉ hưu và người lái xe đều ngạc nhiên nghe tin kỳ lạ ấy. Đất hoang giữa vùng châu thổ phì nhiêu và dư thừa sức lao động quả là chuyện chỉ có trong sự bịa đặt. Vậy thì kéo nhau vào mãi Long An và Đắc Lắc lập vùng kinh tế mới làm quái gì?

Cô gái nói tiếp. Cả hai người tròn xoe mắt ngước nhìn.

- Năm nay ruộng bỏ hoang thu hẹp hơn năm ngoái vì người ta phát canh thu tô - Cô cười và giọng bình thản cợt đùa như kiểu sự đời đã thế thì cứ mặc cho nó thế. - Anh Ưng xin xã để cấy nhưng lại giao cho mấy gia đình làng Mè.

Tân ngắt lời cô gái:

- Sao? Sao? Sao? Cô nói sao? Phát canh thu tô là thế nào? Tôi chẳng hiểu nổi.

Cô gái hồn nhiên như đang kể một chuyện vui vậy:

- Có gì khó hiểu đâu ạ. Đất ấy trước thuộc làng Thị. Vào hợp tác xã toàn xã lại chia cho đội xóm Cổng Và làng Cao. Dân làng Cao làm vài vụ thấy khó ăn bèn đâm thèm vào nữa. Họ đi buôn hay làm nghề khác còn kiếm được bằng mấy lần cày cấy trên cánh đồng Mè. Họ bỏ nhưng vẫn nộp thuế. Năm vừa rồi anh Ưng sang xã xin và được chấp nhận trao cho ba mẫu. Anh giao cho mấy gia đình làng Mè, và nghe đâu thu một nửa sản lượng. Anh giao cho xã một phần còn đâu đổ vào cót nhà mình.

Tân giẫm hai chân bành bạch như bỗng dưng bị người ta bóp cổ:

- Thế là thế nào? Tôi không thể tưởng tượng được. Phát canh thu tô? Chỉ có địa chủ ngày xưa mới làm như thế. Giờ đây là thời đại gì mà lại phát canh thu tô? - Anh xuống giọng - Này cô bé, cô có nghĩ rằng tôi đây và cả bố cô nữa từng là những tá điền làm ruộng nộp tô hay không? Những năm ấy khổ hạnh biết nhường nào, cô có hiểu không?

Cô gái sững sờ trước thái độ bất bình của người bạn cha mình. Cô có vẻ lạ về điều đó. Cô nói như để thanh minh:

- Cháu cũng có nghe nói ngày xưa đói khát và bất hạnh. Lại có cả người chết vì thiếu ăn nữa. Nhưng đó là chuyện ngày xưa. Việc gì cứ phải nghĩ mãi về thuở nảo thuở nào ấy. Vả lại, day dứt làm gì nhiều cho bận lòng hả chú.

Câu nói cuối cùng của cô gái càng làm Tân bực bội và anh xăm xăm bước tới:

- Có phải thằng Ưng con cụ Tuần không?

Cô gái lui lại, không nói gì. Rõ ràng cô sợ. Ông bạn của bố không khéo nện mình chắc? - Cô nghĩ vậy và lắc đầu.

- Không biết ạ, cháu chẳng biết gì cả.

- Cụ Tuần mà trong trận càn Con Cắt lính GM tóm được bắt xuống hầm bí mật gọi du kích lên làng ấy. Du kích luồn vào các ngách bảo cụ mang mấy chai nước và gạo rang lên. Cụ khẳng khái lấy đầu mình ra bảo đảm với giặc không có du kích dưới đó. Lính GM chắc chắn chẳng tin gì cụ, nhưng chẳng đứa nào lại dại dột đổi mạng sống của mình chui xuống hầm kiểm tra xem lời cụ đúng hay không. Chúng tương xuống trái lựu đạn và mấy loạt súng cạc bin. Một cụ Tuần cố nông dân nghèo khổ và kiên cường như thế lại có thể có người con đang dùng ruộng hợp tác xã phát canh thu tô?

Cô gái thộn mặt ra không biết nói năng sao cả. Ngay chiến sĩ lái bẻm mép làm vậy bây giờ cũng ngẩn ngơ. Đại tá vẫn chưa nguôi cơn tức giận:

- Hỏng! Đến nước này là hỏng. Tôi hỏi cô, thế nhân dân đâu? Cán bộ đâu? Đảng viên đâu? Họ làm ngơ trước cảnh ruộng đất hoang hóa và tệ hại hơn là còn cả hiện tượng người bóc lột người.

Cô gái nhìn quanh như muốn tìm đường rút lui. Song vì chưa biết rút chạy bằng cách nào nên cô cứ phải đối đáp:

- Cháu không biết sao cả. Mọi người bàn luận sôi nổi nhưng đâu vẫn vào đó.

Tân vẫn còn đang bị kích động:

- Thế là thế nào? Thanh niên các cô rất nhạy cảm với thời cuộc, lại là lực lượng hăng hái sôi nổi mà chịu bó tay với thời cuộc à? Này, tôi hỏi đấy cô bé ạ.

Nhưng cô gái đã rút vào thế thủ chẳng biết đối đáp ra sao nữa. Cô thoáng nhăn mặt như tự trách móc sự vô duyên vô cớ của mình, tự dưng lội tắt đồng đến đây để cho người ta bắt bẻ. Cô ngó quanh. Cô khổ sở chưa biết tính sao thì cũng là lúc Tân đã xuống giọng:

- Về cổng Hột còn nhiều hố xẻ thế này không?

- Ít thôi ạ. Có thể gọi người lấp hoặc mang ván gỗ ra ghép.

- Như thế phiền lắm. Tôi là đứa con trở về chứ đâu có phải là khách quốc tế hay trung ương gì mà phải huy động nhân lực ra làm đường. Tôi sẽ cho xe quay ra Hai mươi vòng về qua làng Cao. Vậy là chắc ăn.

- Lại phải xa chú ạ. Làng nước ngại gì chuyện vặt ấy hả chú. Người ta chưa biết có xe ô tô muốn vào làng đó, nếu không họ sẽ mang cuốc xẻng ra khắc phục lập tức. Dân làng Thị có truyền thống mến khách mà. Với những người đi xa trở về càng quý.

Tân khoát tay:

- Thôi, khỏi phiền.

Ô tô nổ máy. Nó chưa kịp quay mũi thì cô gái kêu lên:

- Bà con ra kia rồi chú ơi! Bà con ra kia rồi!

Quả thế thật. Có tới mấy chục người mang cuốc, xẻng, vác cả những tấm ván hối hả từ phía cổng Hột chạy tới. Hình như họ thấy xe sắp quay mũi nên vừa gọi vừa lấy tay làm hiệu. Đại tá cũng vung tay vẫy chào những người thân đang kéo ra nghênh đón.

Người ta sững sờ gặp nhau. Anh Nguyễn Văn Thùy, bạn du kích của Tân cứ nắm chặt tay người trở về nhắc đi nhắc lại:

- Cả làng tưởng có cán bộ tỉnh về thăm. Hóa ra ông! Về nghỉ hưu như trong thư báo trước đây hả? Nhưng không phải là ngồi rung đùi mặc kệ mọi sự đời đâu nhé. Đang điên đảo cả. Ông về góp một tay nắn dây cương cho ngựa dù có bất kham cũng phải vào khuôn phép. - Đột ngột Thùy quay sang mắng con gái - Con này vô tích sự. Thấy chú ấy mà không chạy về gọi dân làng.

Cô gái cãi:

- Chú ấy chẳng nhận ra con.

Ông bố trừng mắt:

- Nhận ra mày làm sao được. Lít nhít một đàn một lũ vừa mới lớn lên - Đột ngột Thùy lại quay sang Tân - Nói chú về đúng lúc không phải động viên suông đâu. Dân làng đang cần một người như chú cho ý kiến về đường đi nước bước. Cả chi bộ và dân nhất trí đề nghị với xã, với huyện, với tỉnh xem xét lại đội hình hợp tác xã toàn xã. Có ai đời giữa thanh thiên bạch nhật mà con buôn đến lấy không lợn của dân mang đi do ông trưởng cửa hàng đứng ra chỉ trỏ. Rồi ruộng bỏ hoang. Hồ ao trong vắt và loãng doãng bèo tây. Cây cối hai bên đường trụi sạch. Những lần trước chú về có bao giờ thấy tình trạng như thế này chăng?

Tân im lặng, Thùy say sưa tiếp:

- Một đoàn đại biểu nhân dân đã lên huyện và lên tỉnh. Cấp trên tiếp đón lịch sự và chăm chú nghe chuyện của làng. Ở huyện có cả bí thư và chủ tịch cùng tiếp. Các vị hứa sẽ về thôn gặp dân tìm hiểu tình hình. Ấy thế cho nên cái xe của chú làm chúng tôi tưởng là quan tỉnh quan huyện.

Hai người bạn du kích ngày xưa đi bên nhau. Họ mải miết chẳng để ý đã qua khu Lò Gạch từ bao giờ. Chuyện cách đây bốn mươi năm, chuyện đang diễn ra hàng ngày xen kẽ nhau, ăn nhập với nhau làm cho hai người phút chốc tưởng như nó chẳng hề cách đoạn thời gian gì cả.

Thùy kể:

- Cụ Tuần mệt. Ông cụ thế mà thọ. Lại vẫn còn minh mẫn nữa. Gần chín mươi tuổi đầu mà không lẫn một đứa nào trong đám con, cháu, chắt, chút hàng đàn. Bữa trước tôi tới thăm cụ vẫn nhắc lại chuyện cái hầm bí mật trong trận càn Con Cắt. Hôm ấy ở dưới hầm có hai đứa mình với cô béo tên là Tèo nhỉ. Giờ đây cô lấy chồng xa rồi đi biệt tăm đâu chẳng biết nữa. Giá bọn lính GM liều mạng xuống tăm hoặc giả ông cụ khai báo thì chúng mình đi đứt. Chúng đánh ông cụ thừa sống thiếu chết nhưng người cứ một mực du kích Việt Minh không có đứa nào dưới đó.

Tân hỏi:

- Nghe đâu con cụ Tuần là thằng Ưng dùng ruộng hợp tác xã cho phát canh thu tô phải không?

Thùy mỉm cười ngạc nhiên:

- Sao chú biết chuyện đó nhanh thế?

- Con anh kể.

- Cái Loan à?

- Phải! Thì ra nó tên là Loan. Tôi nhớ rồi.

Giọng Thùy xa xăm lưỡng lự:

- Có chuyện ấy thật. Nhưng đừng vội trách nó vì chưa chắc đã hoàn toàn như thế. Với lại ruộng đã bỏ hoang thì bằng bất cứ biện pháp gì để nó đẻ ra thóc ra gạo đều quý cả. Cứ tạm cho rằng nó đã ngồi không ăn hớt mấy tạ lúa, nhưng chẳng có mấy tạ lúa ấy thì cũng chẳng có mấy tạ lúa nộp nghĩa vụ và chẳng có bao nhiêu sản phẩm khác cho gia đình cày cấy. Thử cân nhắc xem đằng nào lợi hơn.

Tân hơi hoang mang. Anh biết mình đang đứng trước những vấn đề phức tạp của làng. Hồ ao bỏ hoang là một tội, cây cối chặt trụi không thèm trồng lại là một tội. Ruộng đất để hóa là một tội. Nhưng cho phát canh thu lời tưởng cũng là một tội mà trong trường hợp này vẫn có người đang bênh vực nó. Xem ra có lý. Thà có người ngồi không ăn hớt còn hơn ruộng đất chẳng mang lại gì cả. Nghĩa là người ta đang muốn đi tới cái đích làm ra của cải bằng mọi giá. Những ngày trước kia mà nghe chuyện kiểu này anh cũng chỉ ào đi bởi lẽ anh lại biền biệt chẳng biết ngày về. Giờ đây khác. Anh còn gắn bó với làng chẳng phải chỉ bằng tâm huyết mà còn cả thời gian, cả cuộc sống, cả những phiền muộn lo toan.

Anh ngỡ ngàng. Trên chiến trường nước bạn Campuchia anh có nghe nói đến những mâu thuẫn vừa phát sinh trong những hợp tác xã nông nghiệp. Và đến cánh đồng làng, anh thấy cây cối bị chặt, thấy hồ ao loãng doãng những đám bèo tây, nhưng ruộng bỏ hoang với phát canh thu tô thì quả như có tiếng sét nổ giữa trời quang mây tạnh vậy, hoặc như loạt bom rơi làm chết bao nhiêu người giữa cảnh thanh bình. Bom ấy từ đâu bay tới? Ai ném? Tân bâng khuâng bước đi làm người bạn thấy như mình có lỗi.

Họ đứng lại nhìn quanh. Cổng Hột là đây nhưng những người mới lớn không thể hình dung ra cái cổng bằng đá ngày nào. Ao Cổng Hột. Ngõ Cổng Hột. Ngoài kia là đống Cổng Hột của một thời thả diều chăn trâu, đã không còn nữa. Nay là nhà với nhà. Làng xóm đã phình ra. Rồi đến đống Ốc chon von ghi dấu tích người Tàu yểm của. Tất cả những thứ đó bây giờ chỉ còn lại trong ký ức người già, còn các thế hệ trẻ nghe lại như thưởng thức chuyện đời xưa. Ao Cổng Hột ngày xưa của một gia đình giàu có chuyên thả cá mè, cá lớn rất mau vì có nhiều nước màu từ các cánh đồng đổ tới. Giữa ao là những bụi trà gai cho cá cọ mình. Chiều chiều trẻ mục đồng về tới cổng Hột là cho trâu xuống tắm. Trâu bao giờ cũng thải ra chất cặn bã của cỏ cùng với mồ hôi, cùng với các con bọ trên mình làm mồi cho cá. Giờ đây vẫn là cái ao ấy nhưng chỉ thấy bèo. Những bông hoa bèo Nhật Bản tim tím ngơ ngác giữa mặt nước trong.

Đại tá không đi tiếp được vì người người kéo đến. Ai cũng vui. Ai cũng mừng. Ưng từ trong nhà ai đó ngay xóm Cổng Hột lật đật chạy tới:

- Anh Tân! Chúc mừng ngài sĩ quan trở về. Lúc đầu họ cứ bảo là bí thư huyện ủy hay cán bộ tỉnh. Tôi cũng toan ra đón nhưng mắc chút việc. Anh về hóa lại hay. Cả làng đang cần anh, rẽ vào đây đã, rẽ vào đây. Về nhà với chị ấy và các cháu chậm tí chút chấp làm quái gì.

Tân lưỡng lự. Anh hết nhìn Thùy lại ngớ ngẩn ngó quanh. Nửa muốn vào, nửa chờ đợi tính toán xem có nên không.

Ưng ào ạt:

- Vào đi! Anh kiêng sao? Từ xưa chưa có người nào bê cứt trâu vứt vào cổng ngõ này cả.

Dòng người cuốn vào nhà. Từ sáng họ đã tập họp tại đây bàn bạc về bức thư gửi cho bà con thôn Cao nói về ruộng đất. Thấy có xe con đỗ ngoài chùa Mận họ đã đinh ninh cán bộ trên tỉnh trên huyện về theo lời mời của làng. Bà con muốn cấp trên trực tiếp về xem cung cách làm ăn của mình và nghe họ phát biểu nguyện vọng. Việc đại tá hoàn thành nhiệm vụ trở về có đột ngột song càng làm họ vui hơn. Dân làng đang cần có một cố vấn để bà con hỏi ý kiến. Người ấy phải gắn bó máu thịt với làng và phải từng trải sự đời. Tân chính là nhân vật bà con mong đợi. Không ai khác ngoài anh có thể đưa ra những ý kiến hợp lòng dân làng Thị lúc này.

Mọi người ngồi xoay tròn trên giường trên chiếu. Chiến sĩ lái bị các cô gái trẻ cùng đoàn thiếu nhi vây quanh ngay đầu mũi ô tô dưới bóng tre xanh rờn. Trong nhà, Tân đang vui vẻ chuyện trò nhưng lòng gợn những băn khoăn. Anh hiểu không thể nào sống an phận được và anh cũng không muốn thế. Cuộc đời anh từ hôm nay sẽ gắn bó chặt chẽ với xóm với làng. Tiếng nói của anh hôm nay phải là tiếng nói của làng. Đột nhiên câu hỏi lóe ra trong anh: Lỡ dân làng không đúng thì sao? Người ta có thể cục bộ lắm chứ? Người ta có thể vì quyền lợi của riêng mình hay của làng mình mà quên đi cái nhìn bao quát hơn, thậm chí có thể quên cả lẽ phải lắm chứ?

Ưng hào hứng tuyên bố:

- Thằng La lính nghĩa vụ về hưu non anh nhớ chứ? Nghe đâu nó làm quản lý quân nhu gì đó và bị đuổi cổ khỏi Đảng vì tội tham ô. Người ta đã chiếu cố cho nó về nghỉ theo chế độ. Luồn lách thế nào nó chiếm được chân cửa hàng trưởng hợp tác xã mua bán và được kết nạp Đảng lần nữa. Nó ăn chặn của dân rất trắng trợn. Xe cúp chạy vù vù. Vụ bán lợn cho thực phẩm huyện vừa rồi chắc chắn vớ bẫm.

Tân im lặng. Những câu đó nhói vào tim anh. Anh chưa tin Ưng lắm vì có người bảo Ưng lợi dụng quản lý lỏng lẻo của hợp tác xã đem ruộng đất phát canh thu tô. Nhưng lập luận của Ưng về thằng La thì làm sao bác bỏ được. Chính anh đã cùng mọi người nhất trí khai trừ La ra khỏi Đảng trong phiên họp của thường vụ Đảng ủy sư đoàn. Tham ô là một tội không thể nào tha thứ. Nhưng rồi chính anh cũng đề nghị không tước quân tịch mà giải quyết cho về mất sức. Ở sư đoàn người ta đồn ầm lên rằng anh đã nể đồng hương đồng khói bênh che cho La. Anh cho rằng mình đáng ra không phải bị phê bình như thế. Anh muốn mở đường cho một con người. Anh có ngờ đâu con người ấy giờ đây sẽ lại chạm trán với anh. Anh day dứt và phảng phất buồn.

Tân chưa kịp phát biểu ý kiến thì mọi người nghển cổ nhìn ra và xôn xao reo gọi.

Tiếng Loan kêu rõ to:

- Chúng cháu không cho đón chú ấy đâu. Mặc kệ. Bố cháu bảo chú ấy phải ở đây uống rượu với làng. Mai chú ấy mới ra khỏi nơi đây được. Cô cứ về đi!

Người đàn bà tìm chồng xăm xăm bước lên hiên làm tất cả reo hò ầm ĩ.

- Khiếp! - Chị nói trống không - Chẳng về nhà mà lại rẽ ngang rẽ tắt.

Chả ai nghe được ai nói gì nữa. Vỗ tay. Gào thét. Tiếng người lớn. Tiếng trẻ con. Vui vẻ. Ào ạt. Tân đứng lên bước theo vợ xuống sân. Mọi người tiễn hai vợ chồng ra chỗ xe ô tô đang đậu.