Dưới thời ông Tập Cận Bình, sự trỗi dậy của Trung Quốc đã quyết đoán và cứng rắn hơn nhiều so với các chính phủ tiền nhiệm, đánh dấu bằng ba “dịch chuyển” quan trọng trong chính sách ngoại giao.

Thứ nhất, Trung Quốc đã dịch chuyển phương châm từ “giấu mình chờ thời” sang “phấn đấu để thành công”, nhấn mạnh một Trung Quốc chưa tranh giành vị trí dẫn đầu, nhưng sẽ phất cờ. Ðiều này báo hiệu những xu hướng của chủ nghĩa can thiệp nước lớn.

Thứ hai là dịch chuyển ưu tiên về phạm vi ảnh hưởng. Trước đây, hoạt động kinh tế tấp nập với Ðông Nam Á và với khái niệm lợi ích cốt lõi (core interest), ngay cả khi Trung Quốc mở rộng cả phạm vi này bao gồm Senkaku/Ðiếu Ngư, dường như phạm vi ảnh hưởng của Trung Quốc mới chỉ giới hạn ở khu vực Ðông Á. Tuy nhiên với việc nêu lên Sáng kiến Vành đai và Con đường^[1], Trung Quốc đã mở rộng ảnh hưởng của mình ra một phạm vi trải dài từ Ðông Á sang Trung Á và Nam Á.

Thứ ba là dịch chuyển phương pháp tiếp cận. Trung Quốc dường như đã quyết định đặt các ưu tiên về chủ quyền lên trên các lợi ích kinh tế và bảo vệ chủ quyền bằng tổng hợp nhiều sức mạnh.

Châu Á có hơn 40 quốc gia, 15 nước trong đó có chung đường biên giới với Trung Quốc. Chính sách đối ngoại của Trung Quốc dưới thời ông Tập Cận Bình vì thế đã nhấn mạnh tầm quan trọng của ngoại giao láng giềng. Trong bốn cấp độ chính sách đối ngoại của Trung Quốc thời Tập Cận Bình “ngoại giao láng giềng” được xếp ở vị trí thứ hai, chỉ sau việc cải thiện “quan hệ với các nước lớn”. Sau khi lên nắm quyền, thế hệ lãnh đạo mới của Trung Quốc đã có hàng loạt chuyến công du đầu tiên quan trọng. Trong khi Ngoại trưởng Vương Nghị đi thăm một loạt nước ASEAN, thì Thủ tướng Lý Khắc Cường có chuyến thăm quan trọng đến hai nước láng giềng Nam Á là Pakistan và Ấn Ðộ trước khi đi thăm EU. Chính sách ngoại giao láng giềng mới của Trung Quốc được thiết kế nhằm xua tan sự lo ngại của các nước láng giềng, đặc biệt trong bối cảnh đầu tư quốc phòng của Trung Quốc tăng trưởng liên tục với hai con số trong cả chục năm qua.

Vì vậy, Tom Miller đã có một lựa chọn chính xác khi chọn xem xét về quan hệ của Trung Quốc với châu Á. Với tiêu đề ấn tượng, cuốn sách đã ngầm gửi đi thông điệp cho thấy Trung Quốc muốn ở vị trí trung tâm của một châu Á đa dạng và năng động, một châu Á gắn chặt với lợi ích Trung Quốc từ xa xưa đến hiện tại. Trong trật tự cổ xưa, Trung Quốc là quốc gia ở trung tâm. Giờ đây Trung Quốc muốn khôi phục lại vị trí ấy.

Châu Á đang ở trung tâm nghị sự của các cuộc họp định hình đường lối đối ngoại của Trung Quốc. Tại hội nghị ngoại giao trung ương vào ngày 24 – 25/10/2013, ông Tập Cận Bình đã tái khẳng định về “thời cơ chiến lược” qua đó thể hiện những quan điểm của Trung Quốc về các quốc gia vùng ngoại vi gồm cả Ðông Bắc Á và Ðông Nam Á. Tập Cận Bình cho rằng Trung Quốc cần nỗ lực để các nước láng giềng “ngày càng thân thiện hơn về chính trị, có mối quan hệ gần gũi hơn về kinh tế với Trung Quốc, hợp tác sâu sắc hơn về an ninh và mối quan hệ ở cấp độ nhân dân cũng gắn bó hơn”.^[2] Tuy nhiên, cùng lúc, ông Tập Cận Bình cũng cho rằng chính sách láng giềng tốt của Trung Quốc không có nghĩa bao hàm cả những vấn đề về tranh chấp lãnh thổ, chủ quyền và quyền chủ quyền. Ðiều này tạo ra một tình thế nước đôi về chính sách láng giềng của Trung Quốc: Trong khi củ cải kinh tế được chìa ra ngày càng nhiều, cây gậy răn đe cũng xuất hiện nhiều hơn. Ðó là nguyên nhân mà nhiều học giả lí giải vì sao trong khi châu Á tăng cường gắn kết kinh tế với Trung Quốc, các nước (có xung đột, tranh chấp, căng thẳng) cũng thiếu niềm tin chiến lược với quốc gia này. Ðây cũng là điều mà Tom Miller khéo léo đưa vào qua nhận định của các chuyên gia tại một số nước châu Á mà tác giả có điều kiện đến tìm hiểu. Những lo ngại không che giấu của xã hội bên cạnh sự hào hứng của các chính phủ. Những vấn đề môi trường và lao động phơi bày cùng lúc với các lợi ích kinh tế hiếm khi chảy vào túi người dân.

Tom Miller đã giới thiệu về “Giấc mộng châu Á của Trung Quốc” như một phần của “Giấc mộng Trung Quốc” do ông Tập Cận Bình đề xướng. Vì thế, những sáng kiến tiêu biểu trong vòng 5 năm qua như “Sáng kiến Vành đai và Con đường” (BRI) đã được đưa lên đầu cuốn sách, nhìn tổng thể từ một điểm gần nhất như nguyên tắc nhìn tranh thủy mặc.

Ðược khởi xướng vào năm 2013, BRI là một kế hoạch giàu tham vọng của Trung Quốc trong việc giải quyết một số vấn đề kinh tế trong nước, định hình chính sách đối ngoại mới và tạo lập phạm vi ảnh hưởng toàn cầu. Tại hội nghị thượng đỉnh về Vành đai và Con đường vừa họp trong hai ngày 14 – 15/5/2017 tại Bắc Kinh, Trung Quốc tuyên bố sẽ huy động thêm 14,5 tỉ USD để đầu tư cho sáng kiến BRI. Ðồng thời sau Ðại hội 19 Ðảng Cộng sản Trung Quốc (họp vào 18/10/2017), BRI đã chính thức được đưa vào điều lệ đảng (sửa đổi). Ðiều đó khẳng định quyết tâm chính trị của Trung Quốc trong việc thực hiện sáng kiến này giai đoạn tới.

Thắng lợi ngoại giao quan trọng của Trung Quốc trong việc kêu gọi được 57 nước gia nhập vào Ngân hàng Ðầu tư Cơ sở hạ tầng Châu Á (AIIB) đã gửi đi một thông điệp rõ ràng đối với Mỹ: Trung Quốc có thể tự mình thành lập các định chế tài chính quốc tế mới nếu không được đảm bảo về lợi ích tốt hơn trong các định chế cũ.

Tuy nhiên, quan trọng hơn cả, sự mở rộng ảnh hưởng kinh tế và đi liền với ảnh hưởng ngoại giao của Trung Quốc ra khu vực còn giúp Trung Quốc thử nghiệm vai trò mới cho các chính sách ngoại giao của mình. Trung Quốc trước nay luôn theo đuổi chính sách không can thiệp và không liên minh, việc mở rộng đầu tư ra nước ngoài có thể mở đường cho chính sách liên minh của Trung Quốc. Các cảng quan trọng như cảng Gwadar ở Pakistan hoàn toàn có thể mang tính chất một cảng lưỡng dụng (dân – quân sự) nhằm đáp ứng yêu cầu mới trong sự trỗi dậy của Trung Quốc. Bên cạnh đó, với việc đưa ra sáng kiến AIIB và BRI, Trung Quốc đang có điều kiện thuận lợi để xây dựng và điều chỉnh năng lực quản trị khu vực của mình, trước khi hướng tới vai trò của một cường quốc có kinh nghiệm quản trị toàn cầu.

Cuốn sách của Tom Miller được viết với lối kể hấp dẫn. Ông đã thu thập các dữ liệu như một thao tác nghiên cứu chuyên nghiệp, để tập hợp nên cuốn sách với các phần nghiên cứu đầy đủ tập trung vào quan hệ của Trung Quốc với Ðông Nam Á, Nam Á, Trung Á. Tom cũng dành nhiều thời gian gặp gỡ các chính khách, chuyên gia nghiên cứu của các nước Campuchia, Việt Nam, Ấn Ðộ, Sri Lanka, Trung Quốc. Những cuộc gặp gỡ này đem thêm các dữ liệu ít được trao đổi công khai trên truyền thông vào cuốn sách. Vì thế, Giấc mộng châu Á của Trung Quốc vừa có dáng dấp của một tập tư liệu đầy đặn, vừa có sự hấp dẫn của những phân tích chuyên sâu, thẳng thắn. Mặc dù vậy, người đọc vẫn chờ đợi nhiều hơn nữa phân tích về quan hệ giữa Trung Quốc với các nước Ðông Bắc Á, phản ứng của các cường quốc ngoài khu vực, cũng như một diện mạo phản ứng tích cực của các quốc gia châu Á trước các sáng kiến của Trung Quốc.

Nhiều nhà nghiên cứu nhận định rằng còn quá sớm để nói Trung Quốc đã trở thành quốc gia định luật chơi cho khu vực và toàn cầu, nhưng từ việc giải quyết vấn đề phi hạt nhân hóa bán đảo Triều Tiên, chống biến đổi khí hậu, giải quyết khủng hoảng, v.v... Trung Quốc cho thấy nhiều luật chơi trước đây của thế giới rõ ràng khó có thể tiếp tục vận hành thuận lợi nếu thiếu sự đồng thuận của Trung Quốc. Nói cách khác, dù ước lượng theo cách nào, tiếng nói của Trung Quốc trên trường quốc tế đã quan trọng hơn rất nhiều so với trước đây. Trung Quốc tự mình cũng nhận thức được điều này và đang nỗ lực mở rộng ảnh hưởng ra khu vực châu Á song song với quá trình tìm kiếm ảnh hưởng ở một phạm vi rộng hơn.

Xin trân trọng giới thiệu với các bạn cuốn sách hấp dẫn của Tom Miller, để nhìn rõ hơn tương lai của châu Á trước một Trung Quốc chủ động và quyết đoán.

TS. Phạm Sỹ Thành

Giám đốc Chương trình Nghiên cứu Kinh tế Trung Quốc – VEPR (VCES)

^[1] 一带一路: Nhất đới nhất lộ; trong tiếng Anh: One Belt and One Road Initiative (BRI).

^[2] “Xi Jinping: China to futher friendly relations with neighboring countries”, Xinhua, Octocber 26, 2013 http://news.xinhuanet.com/english/china/2013-10/26/c_125601680.htm.