Trong thư trao đổi với biên tập viên của Nhà xuất bản Trẻ, liên quan đến bản thảo cuốn tạp bút của mình, nhà văn Bảo Ninh viết: Hồi làm ở Văn Nghệ Trẻ, sếp Thiều lệnh những bài liên quan tới văn học thì ký Bảo Ninh, bài về thời sự thì ký Nhật Giang.

Dòng chữ ngắn ngủi ấy làm tôi nhớ lại thời làm tờ Văn Nghệ Trẻ đầu tiên. Phải tự khen rằng: đó là thời mà tờ báo rất được bạn đọc trẻ yêu thích. Đó là thời mà chúng tôi có những biên tập viên và cộng tác viên trứ danh như Nguyễn Quang Lập, Bảo Ninh, Trần Anh Thái, Trần Quang Quý, Phan Thị Vàng Anh, Nguyễn Thành Phong, Lê Hoàng (Lê Thị Liên Hoan), Hồng Thanh Quang... Khi được phân công phụ trách tờ Văn Nghệ Trẻ, tôi đã rủ rê Bảo Ninh về làm với chúng tôi với hai lý do: thứ nhất, Bảo Ninh quá nổi tiếng. Thứ hai, tôi muốn Bảo Ninh có một nơi chốn “bình yên” để viết tiếp những tác phẩm sau Nỗi buồn chiến tranh. Tất nhiên ông cũng phải để chúng tôi khai thác một phần thương hiệu và tài năng của ông: biên tập truyện ngắn và viết báo theo “chỉ thị”. Vì sao tôi lại đề nghị (không phải ra lệnh) Bảo Ninh viết những gì liên quan đến văn học thì ký tên thật còn những gì thuộc các lĩnh vực khác thì lấy bút danh? Lý do đơn giản là: Khi viết về văn chương, Bảo Ninh là một cái tên đảm bảo cho bài viết. Còn viết về các lĩnh vực khác dễ đụng chạm thì dùng bút danh để “an toàn” phần nào đó cho ông. Và Bảo Ninh, một nhà văn vô cùng nổi tiếng ngày ấy đã “tuân lệnh” như một người lính.

Nhà thơ Nguyễn Hoàng Sơn nói với tôi: Bảo Ninh viết cái gì cũng hay. Đúng vậy. Điều gì làm cho ông “viết cái gì cũng hay”? Đương nhiên là tài năng trời phú của ông, nhưng nó chỉ là một phần như một nhà triết học đã nói, phần quan trọng còn lại là lao động. Mà yếu tố quan trọng nhất trong lao động của ông là sự nghiêm khắc. Bảo Ninh là người rất nghiêm khắc. Ông nghiêm khắc với những quy định của tờ báo, nghiêm khắc với đề tài ông chọn, nghiêm khắc với cách nhìn hay phán xét của mình và sau cùng là nghiêm khắc với từng con chữ. Có một điều rất lạ là hồi đó và cả ngay bây giờ, có những người luôn nghi ngờ lòng yêu nước của ông. Nhưng ông là một trong những người mang nỗi giày vò sâu nặng nhất về đất nước mình. Ông đã lên án một cách không khoan nhượng những hành xử phi văn hóa, những đố kỵ tàn khốc, những lối sống vô cảm, những nhân đạo hão huyền... Ông đã nổi giận trong một sự bình tĩnh và rạch ròi nhất đối với một tiến sỹ người Việt sống ở nước ngoài đã thóa mạ lịch sử dân tộc. Ông đã đòi hỏi sự công bằng cho dân tộc mình. Và sự công bằng với một con người hay với một dân tộc chính là tình yêu thực sự với con người ấy hay với dân tộc ấy.

Đối với đồng nghiệp, một đối tượng mà các nhà văn, các nhà phê bình ngại va chạm nhất, thì ông cũng không hề né tránh khi không chấp nhận cách hành xử của họ. Trong một bài phê phán bài báo của một đồng nghiệp khi người đó viết những dòng đầy ác cảm về cố nhà thơ Xuân Diệu, ông viết:

"Bài báo do một ông thầy giáo kiêm nhà thơ viết. Bằng một cách viết rất thâm, ông thầy giáo kể về chuyện được tiếp kiến Xuân Diệu lần đầu cách đây 35 năm. Ra vẻ tử tế, lành hiền, khiêm nhường, nhẫn nhịn và đầy chân thật, ông giáo này đã hiểm ác lố bịch hóa nhà thơ quá cố. Thực tình tôi chẳng muốn đụng bút bàn đến cái thứ viết lách kiểu như thế. Vẫn là những chuyện về sự hay bốc lên của nhà thơ, sự ít để ý đến thiên hạ của ông, sự thẳng thừng coi thường những thơ thẩn ấm ớ, sự ăn sự uống, và đời sống tiện nghi có vẻ như là được biệt đãi của ông. Đúng là người bị nói xấu chẳng hề xấu đi, trái lại. Thế nhưng, tôi muốn nói đến bài đó, bởi vì trong nó tôi còn đọc thấy sự căm hận phát sinh từ lòng đố kỵ tài năng và sự thù ghét cái riêng biệt”.

Đấy là Bảo Ninh. Tính nghiêm khắc của ông làm nên sự đàng hoàng trong tư thế, sự chính xác trong ngôn từ và sự rành mạch trong phán xét ở mỗi bài viết. Và cũng làm nên phong cách tạp bút của Bảo Ninh, một loại tạp bút không để cảm xúc thông thường và thái độ nước đôi lấn át như không ít nhà văn viết tạp bút khác.

NGUYỄN QUANG THIỀU